Чарговы выпуск падкасту “Літаратурныя зацемкі” Сяргея Дубаўца — гэта працяг папярэдняга з развагамі пра гістарычны раман літоўскай пісьменніцы Крысціны Сабаляўскайце “Silva rerum” у перакладзе Сяргея Шупы. Гэтым разам у фокусе сучасная мова, выразная неідэалагізаванасць твору, крытычнае і нават халоднае стаўленне да традыцыйнай культуры ды трывожныя чаканні з’яўлення Расеі ў наступных дзвюх кнігах тэтралогіі.
Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.
Другі том рамана Крысьціны Сабаляўскайце “Silva rerum” у перакладзе зь літоўскай Сяргея Шупы пачынаецца ўжо ў новым ХVIII стагодзьдзі, калі ўсе “нашы” героі даўно ці нядаўна памерлі, альбо ім наканавана зрабіць гэта цяпер. Калі іх сядзібы прыйшлі ў заняпад, хоць мы памятаем, колькі намаганьняў калісьці гаспадары ўкладалі ў іх утульнасьць, зручнасьць і прыгажосьць. Але дзіўнае пачуцьцё: быццам тыя людзі, пра якіх апавядала першая кніга, былі жывейшыя, сьвяжэйшыя і нават навейшыя за гэтых, за наступнае пакаленьне. І жарсьці ў тых, ранейшых, выяўляліся больш магутна і першародна. Ці сапраўды так адбываецца з хадой гісторыі? Можа быць, у чалавечым вымярэньні яна ідзе не наперад, а назад?
Гэта, вядома ж, ніякім чынам не зьмяншае важнасьці падзеяў і вастрыні сюжэтных лініяў. Тут таксама мноства амаль неверагодных здарэньняў, дынамічныя сюжэты і поўныя агню жарсьці, але я ўжо не назаву, як раней, гэтыя жарсьці “шэксьпіраўскімі”. Нібыта максымальнае кіпеньне мы ўжо прайшлі ў першым томе і цяпер інтрыгоўнае пытаньне, а што ж будзе ў наступных, завяршальных 3-м і 4-м тамах, якія выдавец абяцае нам да Новага году?
***
Думка, якая прагучала падчас прэзэнтацыі рамана на “Прадмове” ў Вільні: гэтак пішацца гісторыя іншага тыпу, адрознага ад таго, да якога мы прызвычаіліся. З гістарычнага рамана зьніклі прадукаваныя аўтарам ідэалягічныя сэнсы. І калі раней раман абавязкова мусіў выхоўваць чытача, рабіць яго патрыётам, а для гэтага сама гісторыя паварочвалася адпаведным бокам, дык цяпер героі, падзеі, калізіі — ня добрыя і ня дрэнныя, а такія, якія ёсьць перад “бессэнсоўнасьцю існаваньня”. Словам, раман цалкам ачышчаны ад ідэалёгіі, калі мы нават ня ведаем, хто тыя пэрсанажы — беларусы ці літоўцы, як дакладна ведалі, напрыклад, чытаючы Ўладзімера Караткевіча, і таму, пераклад на беларускую Сяргея Шупы мы можам і не ўспрымаць як пераклад.
Зрэшты, і сама кніга ня мае ніякіх пазнак ці аднясеньняў да чаго б там ні было: няма ні падзагалоўкаў, ні эпіграфаў, ні прысьвячэньняў. На вокладцы аскетычна пазначана: “Крысьціна Сабаляўскайце. Silva rerum“. І ўсё багатае шматквецьце жыцьця, характараў і сюжэтаў ажно ў чатырох тамах пад гэтымі ляпідарнымі чатырма словамі, якія для звычайнага беларуса нічога ня значаць — як абярэг, што мусіць ахоўваць праўду ці праўдападабенства і безумоўны давер да таго, хто ні ў якім разе не зьбіраецца тут нечым выхваляцца.
Выглядае, што літоўская літаратура, а менавіта гістарычны раман зрабіў вялікі крок у шырокі сьвет, што дазволіла польскай раманістцы Вользе Такарчук назваць яго “маркесаўскім” (тут трэба згадаць, што Сяргей Шупа — таксама перакладнік маркесаўскай “Восені патрыярха“). Можна падумаць, што мы моцныя ў іншых жанрах, а можна — проста чытаць літоўскае па-беларуску, як сваё. Крыўдна будзе хіба што гісторыкам, якія жывуць у тых ідэалягічных парамэтрах і ўсё яшчэ перацягваюць зь літоўскімі калегамі той канат ВКЛ. Хоць у раманным полі аказваецца, што з таго боку на перацягваньні ўжо нікога няма.
Я ня ведаю, хто прыдумаў дадатковы маркер — “Вялікая віленская сага“. Хутчэй за ўсё, сам перакладнік і выдавец Сяргей Шупа, на цэлыя чатыры тамы ў пакупніка і чытача мусіць быць і тлумачэньне, і матывацыя набываць і чытаць, бо словы “Silva rerum” сапраўды нічога ня значаць. На задніку вокладкі выдавецтва “Вясна” патлумачыла:
“Silva Rerum — па-лацінску «лес рэчаў», папулярны ў XVI-XVIII стст. сярод літоўскай шляхты жанр, «сямейная кніга», якая перадавалася з пакаленьне ў пакаленьне, дзе запісваліся важныя жыцьцёвыя падзеі“.
Натуральна, чацьвертую старонку вокладкі я перачытаў пасьля ўсёй кнігі і, шчыра кажучы, не паверыў. Дакладней, вынес уражаньне, што чытаў не пра тое — не пра далёкія й малазнаёмыя стагодзьдзі, нейкіх друмучых прашчураў, жамойцкія двары ды сямейныя кнігі. Цалкам адпаведнай гэтаму тлумачэньню была толькі Вільня — такая самая, як і сёньня, з тымі самымі вуліцамі, сьвятынямі ды палацамі. Але галоўнае, я чытаў пра людзей — такіх самых, як і сёньня.
***
Ніякай ідэалёгіі ў рамане сапраўды няма, але крыху зьдзіўляе, што да жамойтаў, напрыклад, стаўленьне ці не занадта жорсткае і крытычнае. Хоць аўтарка піша пра свой народ. Так ці інакш, але ўласна жамойты, здольныя атаясамліваць сябе зь гістарычнымі продкамі, атрымаюць зусім ня ўсьцешную паралель.
Аднак, згадалася мне і маё даўняе інтэрвію з прафэсарам і мовазнаўцам Валерыем Чэкманам, які з 1990-я гады праводзіў сацыялягічнае апытаньне ў нашым кутку Эўропы на тэму, ці гатовыя людзі да постсавецкай трансфармацыі. І было пытаньне пра самаацэнку беларусаў і літоўцаў. І беларусы, як дзеці, паўтаралі, што яны самыя працавітыя і гасьцінныя, а літоўцы выказвалі да саміх сябе пераважна адмоўнае стаўленьне. І ў рамане “Silva rerum” літоўскай пісьменьніцы — тое самае. Цікава, якімі ў 3 і 4 тамах, дзе шмат чаго будзе дзеяцца на тэрыторыі сучаснай Беларусі, яна пакажа продкаў цяперашніх беларусаў?..
Але вось эпізод тэтралёгіі з жамойцкага маёнтку, дзе гаспадыня Ганна Кацярына моцна ссумавалася па музыцы:
“Крыстафор Кнюкшта ў той дзень пасьля працаў прывёў у двор мясцовых музыкаў — паўсьляпога дзядка з канклямі, з гузаватымі, амаль скамянелымі пальцамі, двух прыгонных сялянаў зь нейкімі хітрамудрымі сьвісьцёлкамі і які тузін жанчын, слаўных ва ўсёй ваколіцы пявуньняў на ўсе выпадкі жыцьця — сяўба, жніво, вясельле, хаўтуры, хрэсьбіны. Стары і сьвістуны пайшлі адтуль першыя, шчасьлівыя і адразу да Крыстафора Кнюкшты ў бровар на кварту гарэлкі, бо пані, ня вытрымаўшы, ужо праз пару імгненьняў раздала ім па шастаку; а пясьняркі, пашыхтаваўшыся, павольна водзячы рукамі, нясьпешным крокам мяняючыся месцамі ў нейкім толькі ім зразумелым парадку, зацягнулі так, што … нават Ганну Кацярыну, якая так ссумавалася па музыцы, пранялі дрыжыкі ад тых грозных гарлавых гукаў, у якіх было нешта грубае, першабытнае, бязрадаснае, хоць ня чулася ў іх і смутку, а толькі нешта панура аднастайнае, нібы мармытаны чараўніком заклён; толькі паўтараныя адным тонам бессэнсоўныя гукі…“
Словам, выглядала гэта бясконца і аднастайна, як самое жыцьцё гэтых пявуньняў.
Мяне тут уразіла стаўленьне да фальклёру, прычым да свайго фальклёру, да якога ў беларусаў звычайна адносіны паважлівыя, пры тым, што беларусы выраджаюцца ў расейцаў, а літоўцы застаюцца літоўцамі.
І тое самае — пра быт і пра веру жамойтаў, якія быццам прымалі каталіцтва, але ў душы заставаліся паганцамі. Першабытнае тупое і ўпартае зло жыве ў гэтым краі і прыручае каталіцызм, — так пра гэта сказана ў рамане.
***
Сучасная мова тэтралёгіі, робіць сучасным і ўсё, што там адбываецца. То бок мова цяперашніх вуліц і гіпэрмаркетаў — жывая, вулічная — не пакідае ў тэксьце ніякага калярыту далёкіх стагодзьдзяў. Можна спрачацца, ці такі прыём адпаведны, хоць трэба прызнаць, што ён моцна паскарае рытм і памнажае ахвоту чытаць далей. Можна таксама засумнявацца, ці гатовая беларуская мова да таго, каб быць „мовай вуліц і гіпэрмаркетаў“, але Сяргей Шупа паказвае, што гэта надуманае пытаньне. Ні размовы герояў XVII стагодзьдзя, ні іх думкі і філязофскія развагі, ні складаныя адчуваньні дзякуючы сучаснай беларускай мове не замаруджваюць чытаньня і цалкам камфортна пачуваюцца ў карціне сьвету сучаснага чалавека. Разам з тым гэта цалкам сабе эўрапейская карціна і эўрапейскі раман.
Выразна прапісаныя вобразы, напрыклад, дзяўчыны-падлетка, якая надумала ісьці ў кляштар, але моцная пыха ў ёй, якая гатовая ператварыцца ў пачуцьцё годнасьці, працівіцца гэтаму і ў адказ на прыніжэньне, яна ледзьве не вяртае поўху кіраўніцы кляштара, але пасьпявае спыніць сваю руку…
***
Натуральнае пытаньне беларускага чытача: а ці магчымы такі гістарычны раман пра Менск? Сёньня выглядае, што не. Можа быць, таму, што не захаваўся гістарычны Менск, які за мінулае стагодзьдзе цалкам зьмяніў свой выгляд і застаецца апранутым у вуліцы ды шыльды, што носяць імёны яго зьнішчальнікаў. Можа быць і таму, што ў гісторыі Менск ня быў цэнтрам падзеяў, бо ня быў сталіцай, сталіцай была Вільня. А яшчэ таму, што мы вельмі мала пра Менск ведаем, ня маем ягонага культу і нічога ня робім для яго вяртаньня. Ён ня мае свайго духу места і ў кожнага пакаленьня застаецца сваім адрозным вобразам уласнага дзяцінства ды юнацтва, пры тым у рэальнасьці гэта ўжо іншы горад, ізноў дарагі ў часы маладосьці, якія непазьбежна прамінаюць.
Такое немагчымае пра Менск. Ня ў прынцыпе немагчымае, а калі б Менск ня быў разьвернуты назад, ад эўрапейскай сталіцы да сталіцы савецкай рэспублікі, дзе ўсё мусіць быць другога гатунку, у тым ліку і літаратура.
Зрэшты, і тут я маю сакрэтны спадзеў на астатнія 3-ці і 4-ты тамы Крысьціны Сабаляўскайце, а таксама на перамены да лепшага, на беларускую незалежнасьць і вольнае разьвіцьцё беларускага мысьленьня.
***
Звычайны рытм рамана — калі чарговы разьдзел-рандо паводле формы — як паэзія — сканчаецца ўдарным радком, зь якога калісьці і пачынаўся. Увогуле калі якая-небудзь дэталь аднойчы згаданая, яна абавязкова і заўсёды нечакана ўсплыве потым. Так нараджаецца музыка Вялікай віленскай сагі — яшчэ адзін рытмічны стымул, які цягне чытача наперад.
Тэматычна чаго тут толькі няма: і зайздросны вобраз шляхціца, які, у адрозьненьне ад прасталюдзіна, можа, бо ўмее пасьмяяцца над самім сабой (праверце сябе!), і прыклад швэдзкіх нападнікаў, якія робяць з жамойцкай вёскі Хатынь, і фэміністычныя развагі пра жаночую свабоду… А яшчэ практыка вяртаньня да нормы, да парадку, калі нават на руінах сядзібы пані двара мусіць апрануцца ў шляхецкае адзеньне, загадаць накрыць стол адбеленым абрусом, расставіць фамільны посуд, патрабаваць адпаведнага да сябе стаўленьня і ўсё ды ўсе навокал падпарадкоўваюцца гэтаму. І толькі гэта пасьля ўсіх войнаў, разбояў і страшнага зьдзічэньня дазваляе пані двара вярнуць усё на свае месцы — яе выгляд, пастава, погляд і тон, поўныя годнасьці. Дзівосная справа…
***
Ня толькі ўсеагульны мор, які ў часе чумы выклікаў у людзях павышаную і проста нечалавечую пажадлівасьць, ня толькі тая швэдзкая Хатынь, якая самому швэду не дае спакою, ня толькі паляваньне ці глушэньне рыбы з гарматы — літаральна ўсё, што адбывалася тады ў жыцьці, атрымлівае падрабязнае і поўнае апісаньне. Але і ўнутранае жыцьцё: дзіцячы страх сьмерці і сумаваньне па нечым, перажываньне старасьці рознымі людзьмі па-рознаму, усе віды помсты і ўсе віды падзякі… З гэтага апошняга вынікае, што нічога ў чалавеку не зьмянілася.
У чаканьні наступных тамоў нам застаецца прадчуваць, што там шырокім фронтам зьявіцца Расея, якая ўрэшце і зьнішчыць ВКЛ, а беларусы і літоўцы больш чым на стагодзьдзе патрапяць у расейскае ярмо. І вось ён першы — астраханскі селянін, а яшчэ і палкоўнік у войску Пятра І, нейкі, так бы мовіць, саюзьнік ВКЛ Аксенці Пятровіч Фамін размаўляе ў жамойцкай сядзібе з партрэтам Ізідара Нарвойша:
“Ну ты уж меня прости, Сидор Казимирыч, на войне как на войне… Калісьці між імі былі пэўныя непаразуменьні, але наогул так тым літвінам і трэба, слабы, расьцярушаны, скончаны яны народ, дні іхнай славы ўжо прамінулі, а цяпер займаецца зара новага стагодзьдзя, новага веку, і гэты век будзе наш, гэты век будзе векам рускіх перамогаў“.
Так гаворыць і думае напрыканцы другога тома рускі палкоўнік Аксенці Фамін. Гаворыць і думае знаёма, зусім па-сёньняшняму. Але ні за што на сьвеце ня хочацца яму верыць.
