У новым выпуску аўтарскага падкасту “Літаратурныя зацемкі” Сяргей Дубавец дзеліцца развагамі пасля прачытання свежага нумара альманаха “Апостраф”, які пабачыў свет у лістападзе. З чаго пачынаў Васіль Быкаў, “чыстая паэзія” Аксаны Данільчык, зварот да антычнасці ў паэме Галчыньскага ў перакладзе Хадановіча і важнасць кантэксту пры чытанні польскамоўных тэкстаў 19 стагоддзя.
Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.
Чытаньне сьвежага “Апострафа” пачалося ў мяне з пэўнае нязгоды. Сяргей Шапран прадставіў першае апублікаванае апавяданьне Васіля Быкава пад назвай “У той дзень” 1949 году, якое сам аўтар называў “прапагандовым”. Гаворка ў творы ідзе пра эпізод заканчэньня Другой усясьветнай вайны, а менавіта пра сустрэчу савецкага войска з арміяй саюзьнікаў, дзе фігуруе і чарнаскуры салдат, які захапляецца рускімі, Савецкім Саюзам, дзе “пануе роўнасьць людзей”, і з празьмерным піетэтам прамаўляе слова “Ленін”, за што ён зьненавіджаны сваім амэрыканскім армейскім начальствам.
“Тут не быкаўскі талент вадзіў чарнільным пяром, а славутая бальшавіцкая прапаганда”, — камэнтуе твор публікатар. Сам Шапран выступае не як староньні назіральнік, а як эмацыйны контарпрапагандыст, быццам ён з дня сёньняшняга апынуўся ў тым 1949 годзе, пры жывым Сталіну, пры перапоўненым ГУЛАГу, калі ўсё, што друкавалася ў Беларусі, было тандэтнай прапагандай. Але 75 гадоў таму, калі Быкаў працаваў у “Гродзенскай праўдзе”, ягоны празаічны дэбют ды яшчэ на ваенную тэму проста ня мог быць іншым. Вось самы пачатак апавяданьня. Усё адбываецца дзесьці ў Аўстрыі:
“Запыленыя машыны з гарматамі на прыцэпах імчаліся на захад. Па абочынах дарогі пляліся натоўпы падаўленых, дэмаралізаваных немцаў, якія пустымі атупелымі поглядамі глядзелі ўсьлед бясконцаму патоку нашай артылерыі і мотапяхоты. Дарога бегла па даліне побач з шумлівай і быстрай горнай рачушкай. Вясеньняе сонца ліло ў даліну жывіцельныя патокі праменьняў. Цьвілі акацыі, мяккай сакавітай зелянінай пераліваліся лугі, над далінай стаяў духмяны арамат вясны, церпкі пах прэньня і прарастаньня. Сьвежы веснавы вецер зьвінеў у рашотках радыятараў”.
Што ж адбываецца? Быкаў, які быў мастаком, быццам намацвае гушчыню мастацкага мазка — свайго літаратурнага стылю. Так не пісалі ў тагачасных газэтах, і гэта зусім не газэтны тэкст, ён яўна тырчаў на паласе “Гродзенскай праўды“ як іншаплянэтны карабель, як слаісты тэкст і ў аднаслойным полі прапагандысцкай газэты вылучаўся якраз сваёй тэкстурай найперш.
За прамінулыя 75 гадоў бальшавіцкая прапаганда ператварылася ў фарс і гратэск, чым, думаецца, яна была для Быкава і тады, у 1949-м. Пра гэта сьведчыць і пэўная абыякавасьць, калі не прыхаваная іронія аўтара ў тых месцах, дзе камэнтатар убачыў “пяро славутай бальшавіцкай прапаганды“. Якраз у гэтым “прапагандысцкім” шэрагу Быкаў становіцца прыблізным і недакладным:
“Мы запамяталі гэту веснавую сустрэчу з двухлікім сьветам, сьветам сумленных, прыгнечаных працаўнікоў і сьветам плутакратаў-рэакцыянэраў”.
Гэты фінальны сказ — не прапаганда, а канстатацыя “двухлікасьці сьвету”. Прычым “плутакраты-рэакцыянэры” зьявіліся тут зусім адвольна, “патрапілі пад руку”. І цяперашняе пакаленьні ўбачаць тут не экзатычную бальшавіцкую прапаганду, а якое-небудзь умоўнае “Слава каралю!” у вуснах прадаўніх францускіх мушкетэраў.
Ужо ў другім апавяданьні, таксама 1949 году, да абазначанага стылю дадаецца інтрыга, дынамічны сюжэт і ўласна той Быкаў, якім мы яго ведаем з наступных твораў.
Ускосна цяперашняя публікацыя абвяргае даўні сюжэт (амаль байку) пра тое, што пачынаў Быкаў не з суворае ваеннае прозы, а з сатырычных апавяданьняў, якія друкаваліся ў часопісе “Вожык”, то бок — пачынаў недарэчна, кур’ёзна, няўдала. Пра гэта нам казалі яшчэ на журфаку ў канцы 1970-х, пра гэта гаварылі пісьменьнікі, некаторыя тлумачылі, што “пры Сталіне” пісаць экзыстэнцыйную прозу было немагчыма, і таму толькі пасьля сьмерці правадыра Быкаў выйшаў на свой шлях.
Сяргей Шапран не разглядае гэтую “калізію пачатку”. Хоць у нейкай паралельнай рэальнасьці расказ пра Быкава часьцяком стартаваў з гэтай інтрыгі: А вы ведаеце, як пачынаў Быкаў? Тут трэба было зрабіць шматзначную паўзу і пасьля ўразіць: сатырыкам у “Вожыку”! І ўсе вакол: ды вы што, ды ня можа быць… А можна было б і наадварот: раней быў такі стэрэатып. Але ж насамрэч усё было па-іншаму…
***
У Аксаны Данільчык у 4-м “Апострафе”. — тое, што называюць чыстай паэзіяй, як водсьвет, водгук, як пэйзаж, у якім ты чытаеш сэнсы — жыцьцёвыя і касьмічныя, і старажытнагрэцкія — адным дотыкам, які нараджае адмысловы настрой. Напрыклад, шчасьце — дарэшты зацёртае слова, раптам ажывае ад простага, непасрэднага прызнаньня:
У невядомым далёкім горадзе
хтосьці чытае маю кнігу.
І гэта робіць мяне
шчасьлівай.
Не ўзьнікае думкі, што тут штосьці надуманае ці вымучанае, ці патаснае, ці прыўкрашанае. Проста паэзія.
Чакаеш вясны як збавеньня
ад вечнай зімы
і ад белых праклёнаў,
чакаеш, калі зарунеюць палі
і абудзяцца птушкі шматзвонна.
Аднак вясной прарастаюць
ня толькі пралескі ды іншыя кветкі –
ўзыходзяць з-пад сьнегу
і косткі памерлых жывёлаў.
Спыняесься каля іх,
па лясах і палях раскіданых,
нібы парушаеш
таемнасьць жыцьця
і раптоўнасьць сыходу,
і ўсё, што за кадрам было
назаўжды пахавана,
цяпер на паверхню між першай травы
нечакана выходзіць.
Так робіцца бачным усё,
што, магчыма, і не ўсведамлялі, пакуты
усіх невядомых,
загнаных ваўкамі,
душой саслабелых і целам.
Палююць невідавочныя
смутак і сьмерць побач з намі,
каб вынішчыць тое,
што неяк пакуль ацалела.
Але надвячоркам,
калі супыняецца вецер,
і птушкі яшчэ не паснулі,
а промні дзівосным сьвятлом
асьвятляюць палеглы сасоньнік,
праходзяць даўгім ланцужком
цераз поле казулі,
што здолелі ўратавацца і
уцяклі ад пагоні.
Гэты анталягічны верш, між іншым, пра надыход вясны, пра кругазварот жыцьця, калі спачатку ты бачыш з-пад сьнегу косткі памерлых жывёлаў, а ў канцы — іх саміх, але — жывых у дзівосным сьвятле… Аксана — мастачка, якая малюе карціны на розныя тэмы, але заўсёды ў адным жанры — гэта краявід, дакладней, яна сама мае ў сабе настрой краявіду, дзе нішто не замінае сузіраньню, а фарбы складаюцца ў думкі, сэнсы, адчуваньні. Часам яна малюе фарбамі, часам вобразамі, часам пахамі, часам гукамі:
Пасьля дажджу так пахла крапіва,
і лісьце бэзу быццам партытура,
раскрытая і прагная гучаньня.
Зямля задыхала глыбей і раньне
напоўніла вільготнае паветра
энэргіяй спакойных сьветлых думак.
У пазачасавасьці гэтай чысьціні,
непадуладнай вонкавым загадам
і абыякавай да чалавечых стратаў,
не існавала ні віны, ні вінаватых.
Па абабітай квецені акацый
пайшла вясна ў блакітны пастарунак.
Пайшла сама…
А вось паспрабуйце ў гэтым вершы ўбачыць 2020 год. Навядзіце рэзкасьць, і вось у вас у кадры — мужчына, які кажа, што сам пайшоў у аўтазак, каб заняць сабою месца, якое інакш зойме, напрыклад, ягоны сын, чаго нельга дапусьціць. Я ўжо пажыў, кажа мужчына, і хай лепей я буду на тым месцы, чым мой сын ці нехта з маладых… Ці вось на Плошчы Перамен сабраліся людзі на “абабітай квецені акацый“, людзі — як увасабленьне вясны, і жанчына распавядае, як было ў Польшчы, калі людзі самі ішлі ў аўтазакі і сваёй колькасьцю паралізавалі злачынства. Гэта, вядома, ня рэбус, каб яго разгадваць, але магчымасьць паглядзець на сытуацыю інакш і шырэй, быццам зь неба…
***
Паэма “Ніоба” польскага клясыка Канстантага Ільдэфанса Галчыньскага ў перакладзе Андрэя Хадановіча распавядае гісторыю старажытнагрэцкай маці, што страціла ўсіх сваіх дзяцей, і робіць гэта на розныя музычныя матывы, але бліжэй да канца дасягае экстазу, што важна, і ў перакладзе таксама. Ніоба скамянела на гары, у яе адкалолася галава…
1.
Тыя сьвечкі на вокнах… Хто сёньня жыве там?
Тыя сьвечкі, герані, і кладка праз рэчку,
той калодзеж з Нэптунам і сад зь белым кветам –
дзе ўсё гэта?
2
Вецер кратаў фіранкі і пахлі канвалі,
запалілі агні й салавей граў на скрыпцы,
завушніцы сузор’яў зьвінелі, сьпявалі –
дзе ўсё гэта?
3
Сінім часам гадзіннікі зьзялі на вежах,
аблачынка сьпяшала – відаць, на спатканьне,
і ціхутка залазіў у фортачкі ветах –
дзе ўсё гэта?
Матыў тугі па старажытнагрэцкай цывілізацыі часта сустракаецца ў польскай паэзіі, яшчэ Норвід усклікаў: “Грэцыя, мілая? Што стала з Сакратам?“. Само запытаньне гучыць ці то падазрона, ці то роспачна і ў Галчыньскага не знаходзіць адказу.
Зварот да антычнасьці ці ў вершах Аксаны Данільчык ці то ў Галчыньскага і Хадановіча, сам сабою абумоўлівае мэтазгоднасьць выказваньня надзейнаю глебай культуры. Пад мэтазгоднасьцю я маю на ўвазе ня тэму, ня жанр ці форму. Мэтазгоднасьць як прывод, што запускае рух, бо рух гэты нічога, апроч мэтазгоднасьці, і ня значыць. Назваць яго можна жыцьцём, натхненьнем…
***
А яшчэ альманах “Апостраф” змушае разважаць пра самыя важныя сутыкненьні, што адбываюцца ўнутры літаратуры, а таксама — паміж літаратурай і жыцьцём.
Скажам, у мяне выклікае пэўнае адчужэньне, калі чытаю пра дэдыкацыі (дарчыя надпісы) на кнігах рускамоўнага паэта з Магілёва, які меў посьпех у Маскве, Ігара Шклярэўскага. Разумею важнасьць такіх публікацыяў і разумею, што прычына тут, напэўна, ува мне. Калісьці я і сам працаваў у рускамоўным менскім часопісе “Нёман”, але штосьці зьмянілася за мінулыя 35 гадоў, і тое, што было звычайным у савецкія часы, сёньня, пэўнае ілюзорна адзінае літаратурнае поле, у незалежнай краіне Беларусі гучыць як недарэчнасьць. І ніякая зямная воля ня можа гэтаму разьдзяленьню перашкодзіць. Быццам прырода сама, вызваленая ад штучнага “братэрства”, перастае ставіць беларускую літаратуру ў пазыцыю другасную адносна першаснай, расейскай. Вось, да прыкладу, такая дэдыкацыя:
“Приехал с рыбалки. Клюет уже слабо, зато грибов — хоть косой коси. Автобусы пахнут грибами и чуть-чуть спекуляцией — грибы стали бизнесом. <…> В Могилеве стоит ветреная скучная погода. Знакомые и товарищи разъехались. <…> Завтра опять на рыбалку. Как твои дела? Что нового в институте нашем и в Москве?”
Некамфортна чытаць гэта паміж успамінамі Язэпа Янушкевіча пра драматычную постаць Рыгора Семашкевіча і эсэ пра драматычныя каханьні эмацыйнай Элізы Ажэшкі. Напэўна, у “Апострафе” мусіў друкавацца пераклад Шклярэўскага з расейскай мовы з камэнтарамі, арыентаванымі на Беларусь і беларускі кантэкст. Чаму такое ўвогуле здараецца, што толькі расейскую ў нас не перакладаюць, як усе астатнія мовы, магу патлумачыць толькі інэрцыяй русыфікацыі. Справа ж ня ў тым, што “беларусы разумеюць па-руску”, а ў тым, што на вашу падпарадкаваную і другасную літаратурную пляцоўку (увага!) уваходзіць начальнік — мова-гаспадар, вялікі і магутны рускі язык.
***
Паэме Артура Бартэльса, падумалася, патрэбная прэзэнтацыя. Па сутнасьці гэта беларускі твор таксама, як і творы яго сучасьнікаў, скажам, Сыракомлі ці Кіркора. Бо ўсё ў ім і ёсьць беларускае, апроч польскай мовы, якая ў ХІХ стагодзьдзі была больш “абкатанаю” ў літаратуры, а беларуская толькі аднаўлялася пасьля сваіх дасягненьняў у ранейшыя часы, калі яна была ў ВКЛ фактычна дзяржаўнай.
Мне ўяўляецца ня проста “голы” пераклад Бартэльса, але грунтоўнае культуралягічнае эсэ, дзе сам пераклад быў бы ілюстрацыяй да тлумачэньняў і развагаў перакладчыка — і такім чынам тэкст рабіўся б актуалізаваным у нашым часе. То бок ад перакладчыка патрабавалася б сутворчасьць і супраца з аўтарам. Бо занадта мала мы ведаем і пра тагачасную Беларусь, і пра тагачасных яе людзей (а гэта ж нашы продкі-папярэднікі), іх настроі, і пра самога Бартэльса, паэта, мастака, кампазытара, што варты беларускага біяграфічнага раману.
Апошнім часам папярэднія эпохі ў Беларусі сталі часьцей зьяўляцца ў перакладах пра “панскую Беларусь“, як, да прыкладу, у “Шчанячых гадах“ Мэльхіёра Ваньковіча, дзе гаворка вядзецца ў тым ліку і пра Артура Бартэльса:
“У сталовай з двума зялёнымі маёлікавымі камінамі і васкаванымі ясеневымі бэлькамі віселі нейкія іншыя старыя багамазы і шэраг дрэварытаў Бартэльса, на якіх былі выяўленыя беларускія паляўнічыя сюжэты. Бартэльс, жанаты з бацькавай сястрой, пакінуў у Калюжычах поўныя шуфляды трафарэтаў і неапублікаваных твораў“.
Варта было літаратарам апошнім часам больш грунтоўна ўзяцца за пераклады ранейшых беларускіх аўтараў з польскай, як высьветліліся дзьве рэчы: па-першае, карціна колішняй Беларусі пачала афармляцца ў невядомае раней цэлае, па-другое, у гэтай справы, шчыра кажучы, амаль няма канца. Прыежджыя ў Беларусь расейцы пісалі як дасьледнікі чужога захопленага краю, тады як тутэйшыя людзі пісалі пра сваё.
Словам, нават невялікая прадмова наблізіла б паляўнічую паэму Бартэльса да кандыцыйнай публікацыі, як, прыкладам, наступны твор — “Вецер у вербах” шатляндца Кенэта Грэма, у выпадку якога прадмова для канцыдыі якраз і не патрэбная, тут дастаткова і “чыстага” перакладу.
Гэты пераклад жыва нагадаў мне мінулы пару дзён таму конкурс перакладаў на прэмію Карласа Шэрмана, дзе ў разьдзеле твораў для дзяцей перамог Фрэнк Баўм з кнігай “Чараўнік краіны Оз“ у перакладзе Сяржа Мядзьведзева. То бок у жанры фантазіі ў нас зьяўляюцца творы самых заснавальнікаў жанру ва ўсясьветнай літаратуры і гэта яшчэ мацней натхняе на чытаньне. Калісьці “Оз” і “Вецер” выйшлі ў адзін час — у самым пачатку ХХ ст. адпаведна ў ЗША і ў Вялікабрытаніі. Але гэта цалкам розныя творы, кожны захапляльны па-свойму.
Да беларусаў яны зноў прыходзяць адначасова, толькі больш чым праз стагодзьдзе. Зразумела, што мы атрымліваем сатысфакцыю ад выхаду гэтых твораў па-беларуску. Кенэта Грэма прадставіў у “Апострафе” Ўсевалад Сьцебурака. І гэта толькі палова кнігі з важным апошнім радком —
Заканчэньне будзе.
