Сяргей Дубавец у новым выпуску “Літаратурных зацемак”, падкаст-праекта спецыяльна для Bellit.info, дзеліцца ўражаннямі ад прачытання аўтабіяграфічнага рамана Вала Клемэнта “Круглая square. Іранічны жыцьцяпіс чалавека і імпэрыі”. А таксама параўноўвае сваё савецкае дзяцінства і лёс гадаванца тых жа самых менскіх мясцін і той самай школы, у якую хадзіў аўтар.
Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.
Прачытаць гэтую кнігу я меў найменей тры прычыны. Па-першае, я таксама вырас у Менску на Круглай плошчы і ў тыя самыя часы, якія ў сваім аўтабіяграфічным рамане апісвае аўтар. Па-другое, аўтар у пачатку 1990-х пераехаў у Лёндан, а я тады сама ў Вільню, то бок я разумеў, што гэта несавецкая кніга пра наша савецкае дзяцінства, і ў нас мусіць быць падобны досьвед. Па-трэцяе, у бібліятэцы Віленскага беларускага музэю імя Івана Луцкевіча мне давялося чакаць гэтае кнігі ў чарзе, што само сабою сьведчыла пра яе запатрабаванасьць.
У прадмове да кнігі пісьменьнік Уладзімер Арлоў кажа: “Гэты раман — нязьменна дасьціпны, вельмі асацыятыўны, з элемэнтамі антыўтопіі, вясёлы і гаркаваты, саркастычны і часам цынічны, прасякнуты гумарам, іроніяй і, што самае галоўнае, самаіроніяй, якая ёсьць найлепшым сродкам самаабароны, — не дазволіць вам засумаваць”.
Гэта дакладная характарыстыка, сумаваць не выпадае. Хоць, магчыма, гэтак наўпрост заяўлены сарказм, цынізм ды самаіронія выклікалі ў мяне завышаныя чаканьні, бо чагосьці такога незвычайнага ў кнізе я не знайшоў, бо цынізм і сарказм, і іронія тут на дастатковым узроўні. Хоць, калі ўявіць падобнае выданьне ў савецкія часы, з гледзішча дазволенага ў СССР, то, безумоўна, так пісаць пра тагачаснае жыцьцё ў панятках цэнзуры было і саркастычна і цынічна, а гэта значыць, немагчыма.
Напэўна, рэч у тым, што і аўтару, і Уладзю Арлову, і мне, якія прыйшлі менавіта адтуль, з СССР, давялося ня раз карэктаваць і сваё пісьмо, і сьветапогляд. Да прыкладу, я спрабаваў уявіць сябе на месцы аўтара ў ягоныя дзіцячыя гады, хоць фармальна і быў тады на ягоным месцы, але ўявіць ня змог. І прыйшоў да высновы, што папросту не магу ўявіць сябе на месцы тагачаснага сябе. А фармальна, паўтаруся, усё, як ні круці, супадае. І ня толькі ў сэнсе геаграфіі, школы і сям’і. Як сябе прэзэнтуе сам аўтар, цытую: “Вал Клемэнт, нарадзіўся пад псэўданімам Васіль Еўдакімаў у 1957 годзе ў Менску ў сям’і выкладчыкаў ВНУ. Пасрэдна вучыўся ў школе, займаўся плаваньнем, а ў вольныя хвіліны пасьвіў аблокі”.
І няхай сабе аўтар на два гады старэйшы, няхай мае бацькі былі з намэнклятуры, што на той час іх няшмат адрозьнівала ад ягоных, ад прафэсуры, і плаваньнем я так настойліва не займаўся, але ўсё астатняе ў нас тое самае, асабліва што да пасрэднага навучаньня і пасьбы аблокаў.
Вось жа і школа ў нас была тая самая — 50-я. Мая родная сястра, таксама старэйшая за мяне на два гады, вучылася тамсама, і калі я спытаўся ў яе пра чалавека з прозьвішчам Еўдакімаў, яна радасна ўсклікнула: Вася! Зь першае клясы вучыліся ў 50-й школе.
Дарэчы і сытуацыя зь сястрой супадае. У аўтара ў бацькоўскай сям’і таксама было двое дзяцей: ён і старэйшая сястра. Вал Клемэнт нават паразважаў на гэтую тэму. Цытую:
“Атрымаўшы свае дыплёмы, бацькі ўладкаваліся на працу і стварылі ўзорную савецкую сям’ю з абавязковымі дваімі разнаполымі дзецьмі. У той час сямейнае жыцьцё савецкіх людзей было строга арганізаванае і кожная сьпелая ячэйка грамадзтва, прынамсі ў БССР, мусіла мець дваіх дзяцей — дзяўчынку і хлопчыка. Адно дзіця ці трое былі даволі рэдкім выключэньнем, а болей за траіх дазвалялася мець толькі алькаголікам”.
Прыгадаўшы два дзясяткі сваіх сяброў-раўналеткаў з надзеленых пасадамі сем’яў, я мусіў пагадзіцца: бадай, з адзіным выключэньнем у сем’ях был двое: дзяўчынка і хлопчык. Прычым дзяўчынка старэйшая. Выглядае на дзіўнае, але правіла. А паколькі рэгуляваць пол і ўзрост у гэтай справе натуральным чынам немагчыма, даводзіцца казаць пра аборты, якія ў тыя часы былі справай хоць і непублічнай, але і не асуджальнай. Акурат у 1955 годзе Вярхоўны Савет СССР сваім указам легалізаваў аборты. Дакладна магу сказаць, што ўчорашнія вяскоўцы, а сёньня людзі пры пасадах жылі ў досыць жорсткім падпарадкаваньні кожнай модзе сярод сабе падобных — ад адзеньня ці інтэр’ераў у сьвежазбудаваных менскіх дамах да складу сям’і.
У чым яшчэ магу салідарызавацца з аўтарам — гэта ў “нізкапаклонстве перад Захадам”. Прычым гаворка ідзе ня столькі пра матэрыяльнае, колькі пра духоўнае: кнігі, музыка, кіно… Усё гэта было для нас напоенае духам свабоды. І я не скажу, што “гэтым жыло ўсё наша пакаленьне”, не. Але мы, відавочна, ня надта афішуючы свае думкі і заняткі, якраз гэтым і вылучаліся. Важна, што зусім не таму, што забаронены плод быў салодкі. На Захадзе сапраўды было вольнае паветра і нашмат больш разнастайнае і багатае, а пры тым спрыяльнае для чалавека жыцьцё. І казаць пра гэта публічна было небясьпечна. Як, зрэшты, і сёньня. Захад у Беларусі па-ранейшаму варожы, а Расея ўжо нават не займаецца марнай справай “даганаць і перагнаць Амэрыку”, а толькі азлоблена варагуе з Захадам.
У чым не згаджуся з Валам Клемэнтам, дык у ягонай ідэалізацыі 50-й менскай школы. Справа, вядома, цалкам суб’ектыўная, але… Цытую:
“… славуты «палціньнік», ці «школа №50» на казённай мове быў на той час вельмі лібэральнай установаю. На пераменах птушанятам «палціньніку» дазвалялася бегаць, скакаць, крычаць, дужацца і ўвогуле заставацца дзецьмі. У вялікай мужчынскай прыбіральні, куды зь відавочных прычынаў не маглі пранікнуць Кефіраўна ды іншыя настаўнікі няслушнага полу, высьвятляліся адносіны і выпускалася насьценная газэта «Туалетная правда». Нават выклік да дырэктара не лічыўся вялікай бядой. Андрэй Леанідавіч Матусевіч, высокі хударлявы мужчына ў акулярах у тонкай мэталёвай аправе, кіраваў школаю гэтак прафэсійна, што ягоная прысутнасьць амаль не адчувалася. А «палціньнік» тым часам лічыўся найлепшаю школай у горадзе”.
Аўтар нахвальвае парадкі і ўрэшце, калі ён быў прыведзены да дырэктара, яны пасьля гутаркі разьвітваюцца сябрамі.
Мне асабіста тая самая школа запомнілася вялікай колькасьцю гулагаўскіх слоўцаў у лексыцы вучняў, кшталту абзывалкі “прыдурак лагерны”, а паход да дырэктара, хай сабе і за правіну, скончыўся ягонай пагрозаю выклікаць “чорны воран”. Былі там і нейкія сьветлыя блікі, як, зрэшты, і ў кожнай школе, але з улікам маёй пасрэднай вучобы я так і застаўся ў перакананьні, што ўласна праўдзівае навучаньне маё адбывалася ня ў школе, а па-за яе сьценамі. Нарэшце ў старэйшых клясах я мусіў перавесьціся ў іншую школу. А сёньня адшуканы ў сеціве сайт “палціньніка” з прэзэнтацыяй “нашых” 1960-70 гадоў пакінуў самае панылае і гнятлівае ўражаньне.
Тым часам за мурамі школы адбывалася нармальнае жыцьцё, якое ў мяне і аўтара шмат у чым супадала. Ад курэньня цыгарэт, якое часта ператваралася ў сапраўдныя прыгоды, да малочнага кактэйлю ў гастраноме “пад шпілем” ды мноства ўсяго іншага, уключаючы, напрыклад, паходы на Цэнтральную плошчу і травеньскую дэманстрацыю. Там усіх сустракалі “вялізарныя, памерам з двухпавярховы дом, партрэты чальцоў Палітбюро. У галерэі палітбюракратаў ёсьць партрэт і мясцовага палітбюроўца Пятра Міронавіча Машэрава. Чалавек, які паслужыў мадэльлю для гэтага партрэта, стаіць на супрацьлеглым баку пляцу на трыбуне, абліцаванай чырвона-брунатным гранітам. Ён шырока ўсьміхаецца і высока ўзьнесенай рукой ветліва махае ці то свайму вялізарнаму партрэту, ці то дробным людцам унізе“. Але ўсім радасна на гэтым не зусім зразумелым сьвяце жыцьця з партрэтамі. Што тут скажаш, было. І добра, што сплыло.
А вось тое, што, наадварот, усплыло. Вал Клемэнт распавядае гісторыю свайго сябра Вадзіка. Вадзік не пайшоў на філфак, хоць захапляўся паэзіяй, а пайшоў на фізмат. І здарылася гэта праз тое, што бацька Вадзіка — вядомы паэт са званьнямі ды прэміямі, але паэт савецкі, сэрвільны, няшчыры. Вадзік тым часам пасьля фізмату працуе ў навукова-дасьледчым інстытуце. Ну і як табе працуецца? — пытаецца Геня, гэта значыць аўтар кнігі Вал Клемэнт. Далей — адказ Вадзіка — цытата:
“Праца ня пыльная — гарбату п’ём, а паміж піцьцём гарбаты праекты розныя, невядома каму патрэбныя рыхтуем. Але паэзіі я не магу зусім пакінуць. Некалькі тыдняў таму ў Доме літаратара, у закрытым, толькі для службовага карыстаньня, архіве, куды мяне пускаюць па знаёмстве, знайшоў творы расстраляных у сталінскі час паэтаў. Творы гэтыя ніколі не былі надрукаваныя, але ў запасьніках архіву захаваліся. Генька, гэта проста жах, галаву круціць! Я ня сплю начамі. Ты ўяві: яны, ужо арыштаваныя, добра ведалі, што ніколі не дасягнуць сталага веку, што сыдуць у нябыт маладымі, што ім засталося ўсяго некалькі дзён жыцьця. А яны там, у засьценках, чакаючы расстрэлу, працягвалі пісаць вершы! І сьвяткавалі сваю маладосьць, ведаючы яе хуткі канец. Мне нават падаецца, што яны ня вельмі шкадавалі той рэшты жыцьця, якой ім не наканавана было пражыць. Мабыць, думалі, што свае найлепшыя гады ўсё ж захапілі. Гэткія гурманы: узяў са стала жыцьця найлепшыя, самыя сьвежыя і сочныя кавалкі, а астатняга не шкада, няхай забіраюць! Ты можаш уявіць — у нашым з табою веку людзі сыходзілі з жыцьця і свае апошнія гадзіны на гэтым сьвеце аддавалі паэзіі! І вось я думаю: а можа і мы свае найлепшыя кавалкі зьядаем цяпер, а потым ужо ня будзе нічога лепей? Я маю на ўвазе не матэрыяльны дабрабыт ці кар’ерныя дасягненьні, але сьвежасьць жыцьця, яго эмацыйную вастрыню і паўнату“.
Можна як заўгодна інтэрпрэтаваць гэтыя словы і ўспрыманьне расстралянымі паэтамі сваёй гібелі, але такі погляд Вадзіка трэба мець на ўвазе. Магчыма, гэта погляд самой паэзіі — гэтага жарснага тварэньня, якое робіцца вышэйшым за ўсё і не прызнае адкладаньня на потым, на тады, калі гэтага канкрэтнага і найвышэйшага ў ягоным разуменьні акту ўжо можа ня быць. Як, напрыклад, для самога Вадзіка, які празь некаторы час выкінецца з вакна. На пахаваньні Геня падыдзе да ягонай маці са словамі:
“— Маргарыта Георгіеўна. Я не са спачуваньнямі, у мяне для іх бракуе словаў. Я хацеў запытацца. Наколькі я разумею, Вадзім нешта пісаў. І, ведаючы яго, думаю, што пісаў нешта… глыбокае. Ці захавалася што?
Маргарыта Георгіеўна доўга глядзела на яго халоднымі блакітнымі вачыма, стараючыся зразумець, пра што ідзе гаворка.
Урэшце яна разамкнула ссохлыя вусны:
— Няма нічога, усё спаліла. Я ненавіджу паэзію, яна забівае“.
Маці паліць вершы сына, фармальна яшчэ неадбытага і не прызнанага паэта, і ўсё сканчаецца няшчасьцем. Ведаючы, што кніга Вала Клемэнта дакумэнтальная, магу сказаць, што гэты выпадак не ўнікальны, і для мяне ён — яшчэ адзін, які гэта пацьвярджае, але падсумаваць такія выпадкі і сказаць, хто ці што тут круціць чалавечымі лёсамі — маці або сын ці сама стыхія паэзіі ці, як у сытуацыі з расстралянымі, ці яшчэ нешта, не вазьмуся.
***
Удалая знаходка аўтара — калі ён зьмяняе назвы некаторых менскіх лякацыяў, і карціна гораду нашага дзяцінства пачынае выглядаць завершана і злавесна, хоць тады яна такой не выглядала, але цяпер разумееш, што менавіта такой яна і была. На карце гораду аўтар пакідае ў арыгінале дамінантныя назвы, а іншыя, быццам недапраяўленыя здымкі, дапраяўляе. Урэшце атрымліваецца той Менск, якім ён і ёсьць. І каб нешта зьмянілася ў ім, трэба найперш замяніць дамінантны комплекс назваў. Але вось як гэта выглядае праз усю кнігу. Цытую:
“Нават ня даўшы скончыць унівэрсытэту, Геню скіравалі на працу ў пракуратуру Камісарскага раёну Менску (…) Геню выдзелілі ўтульны кабінэт на першым паверсе невялікага будынку ў завулку Чырвоных Канваіраў. Раён далёка ня самы кепскі, залёны і чысты, а з вакна кабінэту памочніка пракурора адкрываецца чароўны краявід у стылі сацрамантызму. Звонку ў двары гаспадарыць элегантная, прахалодная і сухая рудавалосая восень, з блізкага парку Чапаеўцаў нязлы вецер прыносіць рознакаляровыя ды рознапародныя лісты дрэваў, якія вялікімі матылькамі плаўна танчаць у паветры. Скончыўшы свае піруэты, стракатыя танцоры стомлена, шырока расклаўшы крылы, кладуцца адпачыць на брук плошчы Дыктатуры Пралетарыяту, якраз пад ногі вялізарнаму гранітнаму манумэнту Вартавым ГУЛАГу”.
У цэлым кніга напісаная роўным стылем, які нагадаў мне колішнія словы расейскага паэта Валерыя Брусава: “Паэзія ёсьць рэч нерассудочная”. Дык пісьмо Вала Клемэнта, наадварот, цалкам “рассудочное”. Магчыма, таму, што сам ён паводле прафэсіі юрыст, які карыстаецца толькі прадуманай і выверанай моваю. Капітальна дапамагае яму ў жывамоўі клясычны правапіс — тарашкевіца.
Напрыканцы застаецца загадка: ці не прыдуманы гэты аўтар і гэты лёс, якога ў рэальнасьці проста ня можа быць? Бо ня можа быць нават двух савецкіх школьнікаў, якія за савецкім часам становяцца юрыстамі ў найбольшай лёнданскай юрыдычнай канторы і пішуць свой жыцьцяпіс тарашкевіцай. Але я тут з уласнага досьведу магу пацьвердзіць, што ўсё так і ёсьць і што гэта ня фікцыя.
Апроч іншага, для мяне асабіста гэта адкрыцьцё. У тым савецкім сутоньні, у якім мы гадаваліся ў 1960-70-я гады я ведаў многіх раўналеткаў, ня толькі “правільных савецкіх дзяцей”, чые сьляды згубіліся дзесьці ў безаблічнасьці савецкага цэмэнту, але і вальнадумцаў, чые пакручастыя лёсы, безумоўна, вартыя ўвагі. Аднак асабліва істотна адкрыць выхаванца Круглай плошчы і 50-й школы, які ня толькі стаў вальнадумцам (у савецкім уяўленьні — антысаветчыкам), але і беларускім пісьменьнікам, які піша не савецкай, а проста беларускай мовай. Значыць, думаю, я такі, як мінімум, не адзін.
