Пісьменнік і журналіст Сяргей Дубавец у падкаст-праекце спецыяльна для сайта Bellit.info працягвае апавядаць пра Вільню, гэтым разам пра ейнае месца ў творчасці Алеся Гаруна, Наталлі Арсенневай, Максіма Танка. Выпуск даступны ў звыклым аўдыяфармаце, а таксама ў тэкставай версіі.
Анталёгія “Вільня” (выпуск 3). Незвычайная вечарынка
Можна слухаць на soundcloud.com, а таксама неўзабаве на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index, Listen Notes.
Разам з вамі, сябры, я працягваю чытаць віленскую Анталёгію беларускай паэзіі і не перастаю зьдзіўляцца кожнаму наступнаму твору, настолькі ён нечаканы. Як гэты адвольны верш Алеся Гаруна, які называецца “Дні”. Мэлянхалічны настрой тут роблены, ён быццам затуманьвае жорсткі экзістэнцыйны кантэкст твора, найбольш блізкі да віленскай прозы Максіма Гарэцкага. Але ў нас — паэзія:
Жыву на чацьвёртым паверсе ў гатэлi, саўсiм не выходжу, бо чуюся хвора, праседжую днi прад вакном у фатэлi, — сягоньня… учора… заўчора…
Нi дум, нi пачуцьцяў. Праз дым цыгарэткi за шыбамi вочы ўвесь дзень на папасе: ў тумане там ловяць касьцёлаў сыльвэткi, дым з комiнаў, часам — сход галак на дасе; драты тэлеграфу вiсяць у паветры, мiж iмi калмацяцца тучкi капрызна; запаў небасхiл ў алавяныя нетры, далёка, над грудай Панараў вялiзнай.
…Часьцей за усё пападаецца воку насупраць вакно ад гары, стыль „бароку“ крыху непакоiць… Наогул жа днiны праходзяць прыемна: някрыўдна, няўцешна. Сяджу у фатэлi, занятак ядыны — шаптаць: „Усё добра, ўсё добра!..“ Хоць… сьмешна!..
Так… Людзi ж… Зьяўляецца зрана дзяўчынка:
— Прыбраць пан пазволiць?
— Так… Але, прыбраць!
— Гарбаты прынесьцi? З цытрынай?
— З цытрынкай! I потым газэты…
— Газэт жа шмат браць?
— Дзьве возьмеш…
Праз хвiлю гатова гарбата, празь пяць хвiль звычайна прыходзяць „кур’еры“, праз квадранс прыбрана. Цi ў буднi, цi ў сьвята, — у дзесяць за ёй зачыняюцца дзьверы, i больш не трывожаць да самай вячэры. Нiхто не трывожыць… Так добра… Бязь меры!..
***
Тут няма ні звычайных беларускіх вёскі і вайны, няма фальклёрных аздобаў. Адначасова ўсё выглядае вельмі праўдзіва, проста і сучасна. Cам сабою згадваецца пачынальнік вэрлібру — свабоднага вершу амэрыканец Ўолт Ўітмэн. Гатэль, віленскае паветра, дым цыгарэткі, усё вельмі добра, і вельмі сьмешна. Бо страшна. Веданьне таго, што свой верш Алесь Гарун пісаў незадоўга да сьмерці, зьмяняе і погляд на героя. Гэта мужны чалавек, які шмат чаго зазнаў у жыцьці. У фатэлі перад гатэльным вакном сядзіць герой Джэка Лёндана, які вярнуўся з залатых капальняў на Кляндайку. Аналёгія аж занадта блізкая. Бо гэта Алесь Гарун якраз і вярнуўся з расейскага Бадайба, дзе мыў золата за сем тысяч кілямэтраў ад Вільні, і падарваў сваё здароўе.
У зусім новай біяграфічнай кнізе пра Алеся Гаруна чытаем, што ў 1920 годзе, уцякаючы зь Менску ад бальшавікоў, у Вільні паэт спыніўся ў гатэлі “Жорж” на Сьвятаюраўскай вуліцы. Гэты будынак сёньня лёгка знайсьці на рагу праспэкта Гедыміна і вуліцы Ягайлы. На даху будынка — вялікая скульптура Сьвятога Юрыя, які перамагае зьмея. Можна нават вылічыць, каля якога менавіта вакна пісаў у фатэлі свой верш Гарун.
***
Распавядаюць, што дзесьці ў тым самым 1920-м годзе навучэнка Віленскай беларускай гімназіі Натальля Арсеньнева закахалася ў свайго выкладчыка Максіма Гарэцкага і праз гэта пачала пісаць беларускія вершы. Нібыта зусім звычайная гісторыя. Дзяўчына — настаўнік — вершы… Насамрэч зусім незвычайная. Вершы былі дасканалыя і пачаўся зь іх неверагодны шлях унікальнай паэткі, аўтаркі славутага гімну “Магутны Божа“. І былі гэтыя першыя вершы — пра Вільню.
Клёны апалi, i золата й фарбы
крыюць зямлю дарагiм дываном.
Поўныя жменi лiстоў тых узяў бы,
восеньскiм сплёў бы iх пышным вянком.
Таюць аблокi у небе высокiм,
хвалi туману над Вiльняй стаяць.
Места мярэсьцiцца ўнiзе, далёка,
вежы касьцёлаў у неба глядзяць,
цэркваў блiшчаць залатыя галовы,
цёмнымi плямамi дрэвы ляглi,
сiняй палоскаю бор нат хваёвы
ледзь, а вiдаць за iстужкай Вяльлi…
Чуюцца, чуюцца восенi чары
ў фарбах, у тонах лiсьця i нябёс,
лёгкiм дрыжэньнi кляноў у пагары,
сьвежасьцi йльдзiстай, што вецер прынёс…
Бездакорная паэтычная культура, дзе адразу відаць начытанасьць Багдановічам і наслуханасьць Гарэцкім і робіць гісторыю незвычайнай на тле нашых ведаў пра асобу аўтаркі. Натальля Арсеньнева нарадзілася ў 1903 годзе ў расейскай сям’і ў горадзе Баку, дзе яе бацька служыў начальнікам мытні. Калі Натальлі было 10 гадоў, яе бацьку перавялі ў Вільню, але гэтая першая сустрэча з горадам наўрад ці нешта значыла для Натальлі, бо ўжо неўзабаве, у 1914-м сям’я ўцякала ад вайны ў Расею, у Яраслаўль. І толькі ў 1920-м, калі сям’я вяртаецца ў Вільню, пачынаецца знаёмства паэткі з горадам і зь беларушчынай. Цытую: “Па праўдзе, я стала беларускай паэткай толькі ўвосень 1920 году”, — напіша Арсеньнева ва ўспамінах.
Словам, усё адбылося менш чым за год. І беларуская мова, і паэтыка — усё засвоілася настолькі, што зьявіліся дасканалыя вершы пра Вільню, якая стала тым вобразам і матэрыялам, зь якога, разам з закаханасьцю ў Гарэцкага, узьнікла выбітная паэтка.
І тут зноў варта згадаць пра віленскі фэномэн у беларускай культуры. Калісьці яшчэ адзін выбітны паэт Міхал Анемпадыстаў распавядаў мне пра тое, што ня мае ні кроплі беларускай крыві. Ягоны род паходзіць з Расеі. Праўда, усё жыцьцё Міхал жыў у Менску і захапіўся беларушчынай, натхняўся Вільняй. Іншы прыклад — бард Зьміцер Бартосік, які разам з бацькамі пераехаў у Беларусь з Расеі школьнікам. А песьні пачаў пісаць у Вільні і гэта песьні, натхнёныя Вільняй і пра Вільню. Аднак гэтыя зьвесткі храналягічна на другім канцы ХХ стагодзьдзя, таму мы успомнім пра іх. Віленскі магнэтызм надзвычай моцна выяўляецца ў беларускай паэзіі. Вось як гэта ў Натальлі Арсеньневай:
Сьветла, спакойна, лёгка бяз конца,
Грэе i лашчыць вясеньняе сонца.
Сiнiя далi ў iмгле негустой,
Лес прад вачмi вырастае сьцяной.
Сьнег мiж кустамi, мiж пнямi бялее,
Ветрык вясеньнi, жартуючы, вее
З поля, дзе густа чарнее зямля,
З поля, дзе сёньня пануе вясна.
Там, дзе з блакiтам зьлiваюцца далi,
Горы палоскаю сiняю ўсталi,
Места там недзе мiж гор залягло,
Ў дымцы хавае сваё хараство.
Звоняць у Вiльнi ледзь чутна, i гукi
Сэрца чапаюць знаёмаю мукай.
Цiха… а тут, памiж соснаў старых,
Ўецца дарога да елак густых,
Ўецца, зьнiкае, iзноў выбягае,
Поле i сьнег у кустох агiбае,
Ўецца лагчынкай, дзе ценi ляжаць,
Сосны дзе ў сiняе неба глядзяць.
Цiха, ўсё цiха… Заплюшчыўшы вочы,
Тут бы, на сонцы, сядзела да ночы,
Твар прылажыла б да цёплай зямлiцы,
Слухала б грукат вясеньнi крынiцы,
Слухала б тое, што ветрык пяе,
Ўсё, што гаворыць душы аб вясьне…
Сьветла, спакойна, лёгка бяз конца,
Грэе й ласкае вясеньняе сонца!
Натальля Арсеньнева ў міжваеннай Заходняй Беларусі стала безумоўнай фаварыткай публікі. Разам з Максімам Танкам яны былі прызнаныя за галоўных беларускіх паэтаў.
Вядома, у 1920-30-я гады ў Заходняй Беларусі пад польскай уладай таксама мела месца палітыка рэпрэсіяў супраць беларусаў. Уваччу паўстае сцэна з выдатнага фільму “Чужая бацькаўшчына” паводле раману Вячаслава Адамчыка. У паліцэйскім пастарунку паліцыянт пагардліва кажа пра галоўнага героя Міцю Корсака: Гэты з тых, хто шукае Беларусь. — А што яе шукаць, — адказвае Міця, — яна ж пад нагамі. Паліцыянт рэзюмуе: Пад нагамі, а наверсе не была і ня будзе.
З чаго былі тыя рэпрэсіі і чым яны адрозьніваліся ад сёньняшняга антыбеларускага прыгнёту ў Менску і ваколіцах? Польскі ксэнафобскі грыбок вырастаў на глебе прапагандысцкага штампу “беларус — значыць, бальшавік”. Беларускіх нацыянальных рухаў было шмат. Найбуйнейшая супольнасьць называлася Беларуская сялянска-работніцкая грамада і налічвала 100 тысяч чалавек, у падпольлі працавала кампартыя Заходняй Беларусі, яны мелі шчыльную сувязь з савецкім Менскам і Масквой, прапагандавалі жыцьцё ў СССР і фінансаваліся адтуль. Да іх прымыкалі і некаторыя культурніцкія і асьветныя беларускія арганізацыі, выходзіла шмат прэсы і ў гэтай куламесе палякі не заўсёды маглі разабрацца, дзе тут камуністы, а дзе антыкамуністы. Сама палітычная Польшча, вядома, займала жорсткія антысавецкія пазыцыі. Таму многія тагачасныя беларускія актывісты траплялі пад суды, у турму на Лукішках ці ў створаны адмыслова для іх канцэнтрацыйны лягер у Бярозе Картускай.
Але ж усё было ня так адназначна, як у БССР. Сьведка тых часоў, дачка Зоські Верас Галіна Войцік, казала пра тыя часы, цытую:
“Самая моцная партыя былі хадэкі. Яны і найдаўжэй выдавалі свае часопісы. Іх менш канфіскоўвалі. І “Крыніца”, і “Калосьсе” — яны ж да 1939 году выходзілі. Было шмат ксяндзоў-беларусаў, прычым беларусаў сьвядомых…”
То бок, рэпрэсіўную палітыку польскія ўлады праводзілі супраць, як бы цяпер сказалі, агентаў Масквы, а супраць астатніх беларусаў зь іх мовай і пэрыядычнымі выданьнямі сыстэмнага ўціску не было. У такой атмасфэры і зьявіліся паэты-фаварыты, якіх ведала, чытала і якімі захаплялася публіка. Калі Арсеньневу можна было аднесьці да дэмакратычнага ці хадэцкага лягеру, дык Максім Танк дэкляраваў сябе камуністам. Што, аднак, ня моцна шкодзіла ягонай творчасьці. Як паэт Танк існаваў у эўрапейскім кантэксьце, быў асабіста знаёмы з многімі польскімі жывымі клясыкамі і добра арыентаваўся ў тагачасных эстэтычных плынях. Першы ў нашай Анталёгіі ягоны верш так і называецца “Вiльня”:
Анучай хмара сьцёрла сонца,
вясеньнi першы дождж заплакаў;
на стрэхах і на шэрай гонце
разьлiўся вечар сiнiм лякам.
I ноч прыйшла з прадмесьця вулiц,
палезла на званiцаў вышкi;
сабакам чорным вецер скулiць
пад шэрым мурам, пад лукiскiм.
Агні, агнi ў вялiкiх вокнах
і крык газэтчыкаў, рэклямы,
ды на вясеньнiм бруку мокнуць
ад лiхтароў жывыя плямы.
А на плiце цяжкой бэтоннай
дождж гразьзю прозьвiшчы заплёскаў…
Баляду вiселiц сьцюдзёных
гавора зь ветрам Калiноўскi…
Мо расказаць табе пра нашы
пра барыкады i удары,
пра тых байцоў, што палi ў маршы,
мо расказаць табе, таварыш?
Мо расказаць табе пра заўтра,
пра песьнi-сны, што былі ў казках?..
Цiшэй!.. iдзе бульварам варта,
і ходзе дождж па бруку гразкiм.
Іду, а дрэвы штось гавораць…
аблеплен гразьзю, мокрым сьнегам…
ну дзе ж сягоньня, родны горад,
мяне прытулiш без начлегу?
Прапагандысцкі штамп пра “польскіх паноў, якія прыгняталі беларускіх сялян” настолькі моцна ўбіваўся ў беларускія галовы за савецкім часам, што мне й цяпер ён падаецца ці ня самым жывучым з усёй палітры камуністычных стэрэатыпаў. І беларуская сьвядомасьць часта дагэтуль ня можа крытычна ўбачыць яго і пераадолець. Напэўна, прычына тут — у малым пашырэньні рэальнай карціны тагачаснага жыцьця ў пісанай і вуснай гісторыі. Хоць і ведаем мы той праўды ўжо ня так і мала.
Адна з прычын бачыцца мне ў наўмысна скажоным сэнсе слова “пан”. Мэтафарычна кажучы, у пэрыяд паміж дзьвюма паэтычнымі кнігамі “Пан Тадэвуш” (1834) Адама Міцкевіча і “Пан Лес” (1989) Анатоля Сыса вобраз пана ў беларускай літаратуры зьліваўся з вобразам расейскага “помещика” ці “барина”, вялікая армія якіх якраз у гэты пэрыяд рушыла ў анэксаваную імпэрыяй Беларусь. Гэтыя “паны” сабралі на сябе ўвесь спэктар адмоўных эпітэтаў у літаратуры і прапагандзе, як прыгнятальнікі, скнары, хлусы і безьліч падобных. Пасьля гэтыя “помещики” ці “барины” татальна зьнішчаліся бальшавікамі ў простым і ў прапагандысцкім сэнсе, а ўрэшце перасталі ўвогуле што-небудзь значыць. Адно што слоўнікі зафіксавалі пераклад слова “пан” зь беларускай на расейскую як “помещик” ці “барин”, то бок не беларускія, а прынесеныя да нас зьявы. У беларускай мове яны так і засталіся — як нэўтральны зварот, часам з іранічным падтэкстам. Напрыклад, як у Якуба Коласа:
Ды Верас зь дзядзькі тут сьмяяўся.
— Ты не ўважай, што ён убраўся,
Гальштук павесіў і манішку,
А каб разьдзець яго, брацішку,
То пэўна ходзіць без кашулі,
На ланцужку — кусок цыбулі.
Па віду пан і ходзіць панам,
А сьпіць напэўна пад парканам,
Таго й глядзіць, каб што ўварваць…
Такіх паноў — хоць гаці гаць!
***
Агулам кажучы, беларускае жыцьцё за польскім часам выглядае ўладкаваным і ўсеахопным, нават зь сёньняшняга бачаньня — зайздросным. Асабліва ў параўнаньні з жыцьцём пасьля 2020 году, калі ўласна беларускага жыцьця ў самой Беларусі амаль не засталося. Беларусы пад Польшчай не цураліся палітыкі, усьведамлялі сябе беларусамі і разумелі, што яны ніякія не эмігранты, бо пад нагамі ў іх сапраўды іхная Беларусь.
Гэта добра, калі вольна пішуцца вершы. Яшчэ лепш, калі ёсьць паэты — народныя куміры. Але бывае і яшчэ больш высокі ўзровень існаваньня паэзіі ў грамадзтве. Гаворка пойдзе пра незвычайную вечарынку, калі віленская інтэлігенцыя (найперш, пэўна, Антон Луцкевіч) вырашыла найлепшых сваіх паэтаў Арсеньневу і Танка пазнаёміць. Як я ўжо казаў, належалі паэты да розных грамадзкіх колаў і мелі зусім розныя погляды. Хоць да творчасьці адно аднаго ставіліся з павагай.
І вось 21 снежня 1937 году на вечарынцы ў віленскай кватэры інжынэра Антона Нэканды-Трэпкі сабраліся лідэры тагачаснага беларускага жыцьця: сам Антон Луцкевіч, мастак Пётра Сергіевіч, хормайстар Рыгор Шырма, Станіслаў Станкевіч — вядомы як Стась-кнігар, бо меў у Вільні ўласную кнігарню, Янка Шутовіч, рэдактар віленскіх беларускіх часопісаў “Калосьсе” і “Шлях моладзі” ды некаторыя іншыя.
На здымку ўсе мужчыны, акрамя Танка, у строях і пры гальштуку, жанчыны таксама адмыслова ўбраныя, дзеяньне адбываецца з элемэнтамі тэатральнасьці. Выразы твараў натуральныя, ня робленыя, агульны настрой прыўзьняты. Відавочна, рабілася тут і фотасэсія. Дзесьці ў мяне ёсьць варыянт таго групавога фота, але, на жаль архіў мой цяпер недаступны.
Уражвае сам характар падзеі, калі не публічнай, дык гістарычнай дакладна. Бо вечарынка засьведчыла, што беларуская культура на такім узроўні самаарганізацы, што можа ўчыняць знаёмства паэтычных фаварытаў, то бок цьвёрда стаіць на зямлі і расьце ўгару. І нават тое, што мэта знаёмства і збліжэньня паэтаў дасягнутая не была, кажа пра натуральнасьць і нязмушанасьць гэтай падзеі.
З вышыні часу хочацца паставіць пытаньне пра “савецкі кантэкст”, пра тое, што літаральна перад віленскай вечарынкай у Менску былі расстраляныя ўсе паэты, бальшавікі расстралялі і выслалі ў Сібір усю беларускую інтэлігенцыю. Тых, хто ацалеў у гэтай бойні, можна пералічыць на пальцах.
Віленчукі, натуральна, ведалі пра рэпрэсіі ў БССР, але тыя рэпрэсіі цягнуліся з 1930 году і былі падобныя да польскіх, калі паэты-камуністы і сымпатыкі савецкай улады сядзелі ў турме на Лукішках у Вільні цэлымі атрадамі. І, вядома ж, пісалі там вершы. Зьвесткі з БССР так ці інакш даходзілі да Вільні. Але ж не пра катастрофу 1937-га, бо масавыя расстрэлы былі наглуха засакрэчаныя. Расстраляныя не маглі ніякім чынам перадаць праўду пра самае масавае іх забойства 29 кастрычніка 1937 году. Ніхто звонку турмы ў Менску ня ведаў пра гэта.
Інакш кажучы, ніякога адпаведнага “савецкага кантэксту” ў віленскай вечарынкі не было. Віленчукі не маглі ведаць пра гэта таксама, як не маглі ведаць, як складуцца іхныя ўласныя лёсы. Між тым, радыкальныя зьмены адбудуцца зусім хутка, у верасьні 1939-га.
З прыходам бальшавікоў гаспадара кватэры Антона Нэканду-Трэпку арыштавалі і адправілі ў Сыбір, дзе ён памёр ужо ў 1942 годзе. Ідэйнага лідэра беларусаў Антона Луцкевіча напаткае роўна такі самы лёс — арышт, Сібір і там — сьмерць у 1942-м. Натальля Арсеньнева па вайне апынецца ў Канадзе і больш ніколі на бацькаўшчыне паказацца ня зможа. Пётра Сергіевіч стане ў паваеннай Вільні заслужаным дзеячом мастацтва Літвы. Станіслаў Станкевіч пасьля ГУЛАГу вернецца ў Вільню ў 1954 годзе. Дакладна такі самы лёс будзе мець Янка Шутовіч. У цэлым толькі двое не былі выключаныя зь беларускага культурнага працэсу. А менавіта Максім Танк і Рыгор Шырма неяк упісаліся ў рэаліі новай улады і рэалізавалі сябе ў савецкім Менску, дзе аднак ужо не магла рэалізавацца жывая беларуская культура, якая была пераведзеная ў ранг прыслугі для прарасейскіх уладаў і прапаганды.
Выходзіць, падзеньне было адпаведным узьлёту — той гістарычнай вечарынцы знаёмства паэтычных куміраў, найвышэйшай кропцы ў жыцьці беларускае культуры, калі яна магла сабе існаваць у вольным палёце. Пасьля гэтага яна на працяглы час зьнікла, каб зноў падаць голас у эміграцыі, а дома — толькі з прыходам новага пакаленьня таленавітых творцаў.
***
За шмат гадоў да той вечарынкі, у 1925 годзе Антон Луцкевіч у часопісе “Студэнцкая думка” публікуе артыкул “Вільня ў беларускай літаратуры“. Тут ён працягвае пачатую ў 1918-м у артыкуле “Два цэнтры” тэму рознага значэньня для беларускага жыцьця Вільні і Менску, маўляў Вільня культурная сталіца, а Менск — палітычная. І цяпер у Луцкевіча два гарады паўстаюць у апазыцыі, аўтар тлумачыць, чаму Менск ня можа быць культурнай сталіцай. Цытую:
“Ды ня кожнае места мае такую прывабную сілу для тварцоў нашае адраджэнскае літаратуры: навет Менск, сучасная сталіца Беларускае Радавае Рэспублікі, прымушаны ўступіць тут месца спрадвечнай сталіцы Беларусі — Вільні. Прымушаны ўступіць месца Вільні, бо ня мае таго, што мае Вільня: ня мае жывое дагэтуль 600-гадовае гістарычнае традыцыі, ня мае відавочных памятнікаў даўнае культуры і мастацтва, а галоўнае — ня мае сваёй асаблівай Душы, якую мае надвялейская сталіца і якая вызірае з кожнае вулкі старых кварталаў Вільні”.
Вялікім здабыткам гэтага артыкулу сталі “Вершы аб Вільні” Ўладзімера Жылкі, якія ўпершыню пабачылі сьвет у тэксьце Антона Луцкевіча і былі прысьвечаныя яму. Вільня Жылкі, пісаў Луцкевіч, гэта Вільня будучыні. Можа быць Жылка зазірнуў у наш час? Мы даведаемся пра гэта наступным разам.
