Сяргей Дубавец у новым выпуску “Літаратурных зацемак”, падкаст-праекта спецыяльна для Bellit.info, расказвае пра досвед чытання новага рамана Сашы Філіпенкі “Слон” (Gutenberg Publisher, 2025). Што насамрэч увасабляюць сланы ў кнізе, дзе межы чалавечага прыстасавальніцтва і страхаў, ці парушыць аўтар правілы сваёй літаратурнай гульні?
Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.
Кніга Сашы Філіпенкі “Слон” — гэта літаратурная літаратура. Літаратурная гульня, дзе ўсё кіруецца ўсталяванымі правіламі, а не патрэбай выказацца, інтуіцыяй ці плыньню сьвядомасьці. Тэкст выклікае асацыяцыі зь вядомымі сюжэтамі, героямі, развагамі ды малюнкамі, і ты чакаеш, калі аўтараў коўш капне жыцьця ці, прынамсі, зачэпіць штосьці за межамі літаратурнай стэрыльнасьці. Штучнасьць апісаньня падтрымліваецца ідэяй таго, што гэта мы насамрэч не раман чытаем, а разгадваем крыжаванку.
Красвордавасьць, вядома, ператварае чытаньне ў забаву, але й не дае забыцца над кнігай, заглыбіцца і ў яе, і ў сябе, пазбаўляе працэс магіі. Адсюль — падкрэсьленая ўмоўнасьць таго, што адбываецца.
Напэўна, найбольш прыцягальнае тут — піруэты аўтарскага прыдумляньня, якія нагадалі мне “Лысую сьпявачку” Эжэна Ёнэско, толькі што Ёнэско піша пра абсурд чалавечага сужыцьця, а Філіпенка — пра прыручэньне самога абсурду, але ўсё гэта чытаецца з тым самым незабыўным прысмакам несапраўднасьці, а адначасова дае магчымасьць аўтару ўпісацца ў дух міжнароднасьці або касмапалітызму, безь ніякіх дыялектаў ці іншых спэцыфік пэўнай нацыянальнай традыцыі, мэнтальнасьці або культуры з гісторыяй і геаграфіяй.
Сам працэс — не чытаньне, а разгадваньне. Пра што кніга? Што ўвасабляюць гэтыя сланы, якія запоўнілі горад. Пытаньне паўтараецца, не выводзячы на адказ, і гэта нараджае наступанае пытаньне: а ці пра тое я чытаю, пра што думаю?
Аўтар, безумоўна, зрабіў вялікую працу — структура кнігі вельмі жорсткая і пасьлядоўная, падобная, напрыклад, да гульні ў прэфэранс. Гэта па-свойму захапляе, але мы разумеем умоўнасьць той рэчаіснасьці, якая апісваецца. Бо калі, скажам, сланы разбураюць горад або калі гіне тысяча месьцічаў — гэта ні на чым не адбіваецца і таму ніяк не перажываецца, бо гэта ўсяго толькі гульня: і патрэбныя будынкі не разбураныя, і патрэбныя людзі жывыя.
Паралельна карты раздадзеныя групе “сеткавых камэнтатараў”. Праз усю кнігу аўтар устаўляе ў тэкст камэнты, дзе чытачы крытыкуюць або нахвальваюць кнігу, апавядаюць, хто ў якім месцы перастаў чытаць, а хто, наадварот, адчуў нарэшце цікавасьць. Альбо каб падкарэктаваць хаду і рытм апавяданьня, штосьці зьмінусаваць, а нешта наадварот, узмацніць.
“Вельмі слабая кніга!” — уласна з гэтага камэнта яна і пачынаецца. — “Калі быць шчырай — херня з-пад пазногцяў, а не раман! Думаю, гэта самы пераацэнены і прэтэнцыёзны аўтар, якога мне калі-небудзь даводзілася чытаць! Часацца ад алергіі больш прыемна, чым гэта чытаць! Асабіста я кінула ўжо пасьля першых некалькіх старонак!“
Як вы разумееце, так выглядае прыхаваная пахвала, бо ананімны камэнтатар ня можа выклікаць сымпатыі ці даверу праз сваё бессэнсоўнае меркаваньне пасьля “першых старонак”.
Камэнтатары схематычна надзеленыя кожны сваім характарам. Некаторыя ўрэшце прарываюцца ў “асноўны тэкст”, калі лічыць яго асноўным. І ты нават думаеш, што ў гэтай літаратурнай гульні якраз камэнтатары — гэта і ёсьць тыя няпрошаныя і незразумелыя сланы, якіх сам аўтар, прыйшоўшы ў камэнтары, аднойчы пасылае “нахер”.
Між тым, пытаньне пра сланоў настойліва перасьледуе праз усю кнігу і аўтара, і герояў, і камэнтатараў і цябе, чытача. Уласна гэта і ёсьць пытаньне — пра што кніга? Разгадак так шмат, што адказу няма і ня можа быць. Як бы нехта спытаўся ў гульцоў у карты: пра што ваш прэфэранс?
І тады, улічваючы ўмоўнасьць гульні, адказы пачынаюць шукацца ў блізкай рэчаіснасьці. Аўтар, хоць і дае намёкі, але тутсама пакідае іх без разьвіцьця. Трэба сказаць, што ўсё адбываецца ў неакрэсьленых каардынатах, невядома калі і дзе ў сьвеце. І ўсё ж кропкавыя намёкі спарадычна называюць лякацыю — гэта СССР. Вось выступ вядомага гарадзкога коміка ў бары. Комік абураецца ўсеагульнай абыякавасьцю і перастае жартаваць. Цытата:
— Паапладзіруйце тыя, хто сёньня бачыць тут слана? (Цішыня) Зразумела. Справа ня ў тым, што мы сьляпыя — справа ў тым, што мы абіраем быць сьляпымі. (Цішыня)
Наогул, напэўна, гэта нармальна, што мы не заўважаем відавочнага… Мы ж усю гісторыю нічога не заўважалі — нават (аптычная прылада зь дзьвюх паралельна злучаных падзорных труб для разглядваньня аддаленых прадметаў, 14 па вэртыкалі, сем літар) не дапамагаў: крыжовыя паходы, інквізыцыі, рабства… Нашы прадзеды газавых камэр не заўважылі, што ўжо ад нас чакаць, так?! Атамных бамбардзіровак гарадоў… Мы ўсё жыцьцё заплюшчваем вочы, бо баімся сапсаваць зрок… (Цішыня, а потым выкрык з залі: „Слухай, гэта ж клюб камэдыі — ты пачнеш ужо жартаваць сёньня ці не?“)
— Не, не пачну! Я толькі скажу вам на разьвітаньне, што канцэнтрацыйны лягер у самай вялікай краіне сьвету таксама называўся “СЛОН”!
Нагадаю што гэта абрэвіятура Салавецкага лягеру асобага прызначэньня. Гэта вядомыя Салаўкі — канцлягер, які Францішак Аляхновіч апісаў у сваёй кнізе “У капцюрох ГПУ”.
На СССР або так званы Саюз Беларусі і Расеі ўказваюць і савецкія імёны пэрсанажаў, і апісаньне прэзыдэнта, якога аўтар называе безаблічным. Відавочна, гаворка ідзе пра Пуціна. Праўда, гаворыцца таксама, што сланы прыйшлі ў гарады “да сябе дадому”, гэта значыць, зь дзікай прыроды, а гэта можа быць толькі ў якой-небудзь трапічнай краіне. Інфармацыя пра СССР і Пуціна аказваецца другаснай.
Выглядае, што аўтар дапісаў раман да красворда, часам неасьцярожна дапускаючы намёкі на рэчаіснасьць, якія супярэчаць жорсткай структуры гульні, дзе ўсё адразу вызначана як умоўнасьць, а ты, чытач, ужо ўзяўся выбудоўваць свой асацыятыўны шэраг з уласнай навінавай стужкі ці з вопыту прачытанае літаратуры.
Напрыклад, пра эміграцыю. І табе ўяўляецца, як “аднолькавыя” ўва ўсіх сэнсах людзі самі сабе надумалі свой страх, гэтых незразумелых сланоў, і цяпер бягуць ад яго за мяжу. Альбо — пра змагарны настрой, калі табе згадваецца песьня Ляпіса Трубяцкога “Грай!”, якая сканчаецца словамі “Гані быкоў — вярнецца доля!”, у сэнсе — гані сланоў…
Дзе-нідзе аўтар падтрымлівае гэтую асацыятыўнасьць, але зараз жа вяртаецца да сваіх базавых установак: усё гульня, героі — папяровыя, падзеі — чыстая ўмоўнасьць, развагі — абстракцыя:
“Прыручэньне абсурду. Змагацца ці здацца, адаптавацца ці зьмяняць? Трансфармаваць ці прыстасоўвацца? Эвалюцыянаваць ці абжываць? Гэтага разлому больш няма. Пасьля выступу нацыянальнага лідэра ўсе кропкі над „і“ расстаўленыя. Плян зразумелы — інтэграцыя і асваеньне, прыцірка і зьліцьцё. Стагодзьдзі акамадацыі даюцца ў знакі. Прымірэньне, прыняцьце і асыміляцыя. Выроўніваньне як працэс. Сьледам за кіраўніком дзяржавы грамадзтва выбірае падгонку як стратэгію. Узаемадзеяньне — ляяльнасьць — захаваньне. У жаданьні выратавацца чалавечая прырода бярэ сваё, і гараджане канчаткова абіраюць шлях сумяшчальнай стабільнасьці. Аплата праводзіцца маўчаньнем”.
Кожны мае свайго слана — аўтар раздаў сланоў кожнаму, кожнай сям’і, кожнаму дому. Спачатку ўсе прыглядаліся, чакаючы, што сланы сыдуць, пасьля зьмірыліся зь несправядлівасьцю і сталі цярпець, “не заўважаць” і нават трымаць наяўнасьць у сябе слана за сваю інтымную таямніцу. Яны сталі атакоўваць кожнага, хто абураўся несправядлівасьцю і так нарадзіўся гвалт.
Слон на тое і спатрэбіўся, што ён занадта вялікі і дужы, і лёгка пераканаць сябе, што выгнаць яго з дому аднаму ці нават сям’і — немагчыма. Апроч таго, ён і спакойны, не нясе нейкай выражанай небясьпекі, як калі б гэта быў, напрыклад, тыгар.
Што адбываецца?
“Тэлевізійныя праграмы, інтэрвію і дэбаты зараз жа дасягаюць неабходнага выніку. Тысячы людзей выходзяць на вуліцы, каб вынесьці сланам ежы і вады. Ня толькі хатнім, але і тым, што цяпер стаяць у парках і ў сквэрах, гараджане даюць гародніну і садавіну. Сланоў акуратна мыюць, на многіх надзяваюць зробленыя сьпехам вянкі з жывых кветак. Стаўленьне да жывёл зьмяняецца на вачах. Сланоў перастаюць баяцца — сланоў пачынаюць фарсіравана любіць…”
Сланы застаюцца пэўнай грамадзкай абстрактнай фобіяй, якую ўлады імкнуцца папулістычна ператварыць у філію. Гэта — як любоў да Лукашэнкі ці КГБ.
Мне згадалася, што адразу пасьля апошняй вайны першым новым будынкам у разбураных Менску стаў велічны палац КГБ. І вось ад гэтага будынку, як зыходнага пункту, фармаваўся ўвесь плян забудовы сучаснага гораду. Нехта нават прапанаваў перайменаваць горад у Кагэбінск. У клюбе Дзяржынскага ў гэтым палацы зьбіралася і ўся гарадзкая радасьць ды маладосьць — на ранішнікі і вечарыны. А насупраць, праз унутраны двор, у круглай турме — “амэрыканцы” — сядзелі (і сядзяць) вальнадумцы. І ўсё гэта мусіла набыць тут сапраўды слановыя маштабы.
У Кагэбінску ніколі нічога не зьмянялася за ўсё жыцьцё тых, хто там жыве сёньня… Толькі што ніяк не сувымерны краіне-Беларусі гігантызм-кагэбізм (“нарэшце”) запрацаваў на ўсю адпаведную задуме моц. Вяртаньне нармальнасьці можа адбыцца толькі калі гораду вярнуць яго ранейшае імя. Што рабіць з палацам КГБ у самым цэнтры, з гэтым увасабленьнем лёзунгу “Справядлівасьці не існуе!” — ніхто яшчэ і не пачынаў думаць і дыскутаваць.
Яшчэ адно набліжэньне да Кагэбінску ў рамане Філіпенкі — гэта словы міністра ўнутраных спраў. Прынамсі, гэтыя крывадушныя “пратакольныя” словы знаёмая цяпер кожнаму беларусу:
— Я ніколі не жартую — служба не дазваляе. Ты, нібыта, хлопец кемлівы, але, здаецца, не разумееш, у што ўблытаўся. Калі ты зачэпіш хоць аднаго слана — мы абвінавацім цябе ў арганізацыі і падрыхтоўцы дзеяньняў, якія груба парушаюць грамадзкі парадак, а таксама ў стварэньні экстрэмісцкага фармаваньня. Ты ня выберасься з турмы да канца сваіх дзён…
***
У дзіўнай містэрыі, дзе гульню вядуць ня людзі, а карты, кожнае адхіленьне ад правілаў — часта незаўважнае і тонкае — толькі ўзмацняе агульнае ўспрыманьне. І аўтар спраўляецца з гэтым найлепшым чынам, будзь то ўмантаваная ў тэкст асобная навэла пра чаканьне тэлефоннага званка альбо мэтафара несвабоды, калі ў заапарк, дзе няма сланоў, народ ломіцца, каб паглядзець пустыя вальеры:
“Падышоўшы да вялікага ўчастка, на якім калісьці пасьвіліся сланы, гараджане хутка фатаграфуюцца на фоне пустаты і саступаюць месца наступным ахвочым — ад свабоды, якую цяпер паказваюць у заапарку, займае дух!”
Часам такія бліскавінкі мільгаюць літаральна парай словаў, што сьведчаць, напрыклад, пра сапраўднасьць каханьня.
“Каханьне ня выдрэсіраваць. Час спыняецца, любая выпырхвае з клеткі, і, не спраўляючыся з расстаньнем, Павел успамінае кожны ліфт, у якім яны весела фатаграфаваліся, як у фотабудках”.
Мяне спынілі словы “не спраўляючыся з расстаньнем”. Магчыма таму, што яны ўзыходзяць да таго разуменьня, што сэнс твайго жыцьця — у тым, для каго ты жывеш, і калі ён зьнікае, зьнікае і сам сэнс твайго жыцьця. І так спрадвеку, заўсёды і назаўжды. І тады на яго месцы зьяўляецца… баімства жыць і баімства ўсяго, чаго ты баісься.
Напэўна, адзіны эпізод, калі аўтар неасьцярожна “выйшаў з гульні” і крыжаванкавай умоўнасьці — гэта сцэны “расчалавечваньня” героя. Яны выглядаюць нелітаратурна, гіпэррэалістычна і ў гэтым кантэксьце непераканаўча. Яны — быццам дакумэнтальныя ўспаміны пра міліцэйскія катавальні вязьняў Лукашэнкі. Тут шмат натуралізму і няма прыдумкі. Урэшце незразумела, у чым уласна расчалавечваньне, калі апісваюцца брутальныя зьверствы. Падкрэсьленая ўмоўнасьць гульні зьнікае. Мне думаецца, што ў картачнай ці крыжаванкавай рэчаіснасьці падобныя рэчы маглі б апісвацца больш мэтафарычна, больш фантазійна і пераканаўча ў пляне ўласна расчалавечваньня. У дакумэнтальных жа апісаньнях мы назіраем за расчалавечваньнем ката, а не ахвяры, як мелася быць.
Доўгія, праз усю кнігу пошукі вытлумачэньня мэтафары сланоў, так і не знаходзяць сваёй канчатковай акрэсьленасьці. І на заднік вокладкі кнігі трапляюць словы пра баімства жыць — з доўгім пералікам словаў, зь якіх і складаецца панятак — жыць. Аўтар, такім чынам, удала выкруціўся з пытаньня: пра што ваш прэфэранс? І захаваў сваю свабоду літаратурнай гульні.
“Насамрэч гэтая кніга пра тое, што людзі баяцца жыць, баяцца змагацца, баяцца выказвацца, баяцца быць падобнымі да сваіх маці, баяцца ўпасьці з каня, баяцца прызнаваць відавочнае, баяцца прызнацца ў здрадзе, баяцца парваць з наркаманам, баяцца пакутаваць, баяцца трапіць у аварыю, баяцца згубіць грошы, якія можна зарабіць на фільме, баяцца паставіць коску ня там, баяцца сесьці не на свае месцы ў цягніку, баяцца зайсьці ў халодную ваду, баяцца зьмяняць сьвет вакол сябе, баяцца быць чулымі, баяцца арандатараў, баяцца мэдуз, баяцца сьпяваць на вуліцы пры мінаках і не аплачваць праезд, баяцца дыхаць, баяцца спазьніцца, баяцца прыйсьці раней, баяцца ісьці прэч з дрэннай п’есы ў сярэдзіне спэктакля, баяцца памыліцца, баяцца верыць…”
І гэта не канец цытаты.
