У новым выпуску падкасту “Літаратурныя зацемкі” Сяргей Дубавец рэфлексуе па прачытанні кнігі Аляксея Правалоцкага “Цягнік да Познаня”. Ці сапраўды перад чытачом — зборнік эсэ? І ці ўдалося нейкім магічным чынам аўтару, апавядаючы пра польскія мясціны і перадусім Варшаву, напісаць менскую кнігу?
Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.
Усё пачынаецца з амаль школьнага твору на тэму “Што я ведаў пра Польшчу”. Далей тэкст набывае фактаграфічную і інтэлектуальную вагу, фармуецца жанр, ты ўжо зь цікавасьцю ўчытваесься ў расповед, і разумееш, што не дарэмна ўзяў гэтую кнігу ў рукі.
Вызначэньне жанру
На сайце выдавецтва кніга названая “зборнікам эсэ”. Але эсэ — гэта адкрыцьцё, імкненьне да паўнаты фактаў, думак, доказаў, абавязковая завершанасьць. Тут жа нічога гэтага няма, толькі ўражаньні, таму я б назваў гэта імпрэсіямі, бліжэй да паэзіі і нават да музыкі.
Аляксей Правалоцкі, які эміграваў у Польшчу пасьля 2020 году, піша 50 партрэтаў палякаў, безыменных, але вельмі розных у розных польскіх мясьцінах, асабліва пашанцавала Варшаве, можна нават сказаць, што гэта варшаўская кніга, сплеценая з варшаўскіх адчуваньняў ды рэфлексіяў. І, быццам адказваючы беларускаму чытачу на пытаньне: чаму гэта чытаецца не як пэўная экзотыка, а як нешта блізкае ды сваё, аўтар тлумачыць:
“Акрамя цягніка, у кожным аповедзе гэтай кнігі паўстае Беларусь. Напэўна, яна дыхае тут у кожным слове, і нават калі я пісаў пра арабскую жанчыну, якая ляцела са мной у Атэны і ўвесь час размаўляла пра Мухамэда ібн Салмана, Беларусь адчувалася і тут. Спадзяюся, яе лёгка пазнаць пад куфіяй насьледнага прынца”.
Цікаўнасьць як рухавік
Аўтар умее зьдзіўляцца рэчам ці словам, як быццам, звычайным, напрыклад, імю матчынай менскай сяброўкі — Генрыхаўна. Сапраўды, адкуль такая ўзялася ў Беларусі на вуліцы Магілёўскай… То бок літаральна ўсё, сярод чаго ты жывеш, мае шматслойную прыроду, дзе мноства загадак, адгадак і вэрсіяў. Чаму для цябе дзіўнае імя Генрыхаўна, хоць у старой Беларусі яшчэ да вайны Генрыхаў было мноства? Напэўна, рэч у тым, што ў расейскамоўнай прасторы важнае імя па бацьку, якога ў Польшчы, напрыклад, няма, а наша Генрыхаўна лічыла сябе полькай і часам езьдзіла да сваякоў у Познань, як яна казала, амаль у Нямеччыну. А для аўтара ў тыя часы Нямеччына была “словам звышнатуральным і іншаплянэтным”, як, напэўна і для большасьці савецкіх беларусаў. Толькі ня ўсе яны пра гэта калісьці думалі.
Цікаўнасьць — вось які рухавік павязе нас па старонках гэтай кнігі. Цікаўнасьць, якая ляжыць у аснове пазнаньня. Колішні амэрыканскі марсаход у выніку конкурсу атрымаў назву Curiosity (“Цікаўнасьць”). Гэта значыць, і нам для падарожжа ў Познань, магчыма, давядзецца перасесьці зь цягніка на марсаход, калі ўжо прагучала думка, што Нямеччына — іншаплянэтнае слова.
Безь цікаўнасьці творчасьць ці, скажам, каханьне, застаюцца графаманствам і звычкай, у лепшым выпадку. У несвабодных грамадзтвах цікаўнасьць забароненая, бо звышінтарэс да чаго-небудзь кваліфікуецца як крымінал.
Цікаўнасьць працуе нават тады, калі відавочных падставаў для яе не ўзьнікае — як у апавяданьні “Варыяцыі Голдбэрга” — пра старую суседку-піяністку. Аўтар нічога пра яе ня ведае, толькі тое, што ў яе белы сабака і што яна грае творы Баха, Рахманінава, Голдбэрга… Але ніколі ня грае Шапэна. Усё адбываецца ў аўтаравай галаве:
“Насамрэч вельмі лёгка ня думаць пра яе. Бо жыве яна ціха і нябачна, і нават сьвятло ў яе вокнах нейкае цьмянае і прыглушанае. І тым ня менш, калі з балькона мы глядзім уніз і бачым прыгожы восеньскі кветнік, я ўпэўнены, што яго рабіла яна. Калі ўпершыню чуем фартэпіяна, то адразу ж узьнікае дзіўная думка, што інструмэнт належыць менавіта ёй. Калі мы бачым маленькі ліфт, чамусьці ўсталяваны ў старой камяніцы дваццатых гадоў мінулага стагодзьдзя, то ізноў думаем пра яе (бо каму яшчэ ён патрэбны, той ліфт?). І нават калі мы заўважаем віншаваньні зь Вялікаднем каля парадных дзьвярэй, то і гэтым разам не сумняваемся, што віншаваньні прыдумала і раздрукавала яна. Гэтая пані „зь мінулага“, што жыве на першым паверсе. Усё яна. За кожным словам і за кожным велікодным выбухам. Заўсёды яна”.
Я не зьвяртаю ўвагі на тое, навошта пажылай жыхарцы першага паверху патрэбны ліфт, бо ў Польшчы наш першы паверх — гэта партэр, нулявы, а першы польскі — гэта наш другі. Але мяне як магнэсам працягвае фраза “пані зь мінулага”.
Між іншым, у часы перастройкі ў Беларусі прапаганда высільвалася ня менш, чым сёньня. Выходзіў такі адыёзны антыбеларускі часопіс “Политический собеседник” і ягоныя “ўдарныя” артыкулы была абавязаная перадрукоўваць уся прэса — ад цэнтральнай да заводзкай. І адзін такі ярка памятны артыкул называўся “Людзі зь мінулага”. Ён ахайваў былых сядзельцаў ГУЛАГу, якія апекаваліся беларускім адраджэньнем. Але важная тут для мяне сама назва, безадносна да зьместу. Словы “Людзі зь мінулага” ў позьнім СССР успрымаліся камуністамі як прысуд, як нешта адназначна нэгатыўнае і варожае. Быццам мінулае — татальна дрэннае, а цяпершчына нечым лепшая за яго. Артыкул мусіў замацаваць гэты сэнс на пэрспэктыву. Але высьветлілася, што не замацаваў. І вось для сучаснага аўтара, які не засьпеў тых перастроечных часоў, гэтыя словы гучаць нэўтральна, калі не зь цеплынёй да старых людзей і колішніх часоў. І толькі ў мяне і раўналеткаў яны могуць выклікаць такую прыкрую згадку.
Тут трэба заўважыць, што імпрэсіі часта абуджаюць асацыятыўныя сувязі — напэўна, у кожнага чытача свае.
Падарожжа ў фотаальбом
У гутарцы з “Нашай нівай” Аляксей Правалоцкі пра свой мэтад, між іншым, распавёў:
“Калі ў мяне няма ідэй, то я проста разгортваю гэтую кнігу, гляджу на фатаграфію і пішу. Мае любімыя фатографы тыя, якія распавядаюць гісторыі. Мне нецікавыя будынкі, горы, мора — я люблю людзей на фотаздымках”.
Аўтар падарожнічае дотыкамі, у кнізе хапае і будынкаў, і вуліц, і паркаў, і кавярняў, бо гэта гарадзкі альбом, але заўсёды ў цэнтры — хтосьці, безыменныя людзі рознага веку і з рознай аўрай, якую апісвае аўтар.
Вось — яна, якая ўкленчвае ў касьцёле сьвятога Роха і падаецца аўтару найлепшым, што ёсьць у Беластоку, а вось — ён з вуліцы Груецкай у Варшаве, ён у скураным паліто, каротка стрыжаны, мае бязьлітасны позірк, курыць і пахне 1930-мі рэпрэсіўнымі гадамі.
Зрэдку можа ўзьнікнуць дысананс. Напрыклад, на сказе “Таксы паслухмяныя і безхарактарныя”. Гэтаму пярэчыць твой досьвед сабачніка. Ты ніколі ня меў менавіта таксаў, але здавён ведаў, што яны наравістыя і своехарактарныя. Але, магчыма, аўтар назірае нейкіх асаблівых варшаўскіх таксаў. У кожным разе ўражаньні заўсёды суб’ектыўныя.
Сталая рыса тэксту: недавершанасьць, недагаворанасьць, недаапісаньне. Гэта прыём недаказанасьці, бо нішто насамрэч не канчаецца, але мы таго ўжо ня ведаем. Як у рамане, інтрыга якога наўмысна абрываецца на самым важным месцы. Тут жа гэты прыём узяты як прынцып пісьма. Ад недавершанасьці кожны эпізод ня толькі ўяўляецца, але быццам схіляе ўявіць шырэйшую карціну, прыпыніцца. Гэты тэкст не ўспрымаецца, калі ты ляціш па ім, захоплена і безь перапынкаў, ад пачатку да канца. Пасьля многіх эпізодаў ты адчуваеш патрэбу адарвацца ад чытаньня і адрэфлексаваць.
Людзі, безыменныя варшавякі, шчыльна зьвязаныя са сваім горадам, а ён па сваіх вуліцах і парках расстаўляе іх, якія жывуць, чымсьці займаюцца, паміраюць, ператвараюцца ў прывідаў, як той дзядуля ў зялёным капелюшы… Я пачынаю хацець такую кніжку пра Менск, але разумею, што аўтар яе не напіша. Ці таму, што ён туды не паедзе, ці таму, што таго Менску, які мы ведалі, ужо няма, а можа быць, і не было ніколі.
Але калі героі бяз прозьвішчаў, узьнікае іншы эфэкт, я ўжо думаю не пра тое, як пашанцавала Варшаве з гэтай кніжкай і як не пашанцавала Менску, а пра тое, што ўсё наадварот, бо гэта і ёсьць менскае кіно, якое аўтар здымае на польскіх вуліцах. Ён быццам здымае ўласныя адлюстраваньні.
Парагвай
Яшчэ адзін аповед, які выклікае ў мяне жывую асацыяцыю:
“Кажуць, што ён не адзіны такі жаўнер. Кажуць, што недзе ў далёкім Парагваі ёсьць чалавек прыкладна такога ж узросту, у падобнай форме, які раз на год выходзіць на скрыжаваньне дзьвюх вуліц і стаіць там некалькі гадзін у маўклівым і незразумелым чаканьні. Кажуць, што гаворка пра дзяўчыну, якая аднойчы так і не прыйшла на спатканьне“.
Аўтар заўважае аднойчы такога старога жаўнера, які стаіць на скрыжаваньні ў Варшаве. Ён яго ці пабачыў, ці прымроіў у імпрэсіі пад назвай “Парагвай“. Чаму “Парагвай”? Я не магу ўбачыць у гэтым яснага сэнсу. Адно ўспомніў, што такую назву мела дэбютная імпрэсія Севярына Квяткоўскага ў “Нашай Ніве” ў 1993 годзе, я перачытваю той колішні тэкст і не перастаю зьдзіўляцца:
“Што выклiкае ў вас гэтае слова? Парагвай. Прыслухайцеся. Цi адчулi вы ГЭТЫ дзiўны прысмак? Я паўтару: Па-ра-гвай, i ўзьнiкае! узьнiкае няўлоўнае пачуцьцё птушынае тугi па далёкай, невядомай, але чамусьцi роднай краiне.
* * *
Для мяне парагвайцы — людзi, якiя ня змогуць дакладна вызначыць свайго адрозьненьня ад балiвiйцаў цi аргентынцаў, але якiя напэўна ведаюць, што «парагваец» — гучыць годна!
«Парагвай» — магiчная назва. Яна ўзьдзейнiчае зусiм ня так, як экзатычна-недарэчныя для эўрапейскага вуха Буркiна-Фасо, Науру, Антыгуа й Барбуды i г.д. Гэта назвы клясычнай экзотыкi. А Парагвай…
Мне хочацца трапiць у парагвайскi горад, рынуць у ягоныя нетры i раптам убачыць на сьцяне надпiс, неахайна накрэсьлены рукою падлетка: «Kwitnij, ojczysty Paraguay!»
А яшчэ было б добра ведаць гiшпанскую мову i, седзячы ў карчме за кубачкам матэ, згубiць думку аб тым, як, пэўна, файна ў Парыжы разважаць пра Беларускую Савецкую Лiтаратуру. А потым, перагарнуўшы чарговую старонку зборнiка любiмага з парагвайскiх паэтаў, натрапiць на такi верш:
«Гуаранi! Гуаранi сьвятой напевы. Незразумелыя i блiзкiя да сьлёз. О! Гуаранi!..»
Але раптам расчынiлiся б дзьверы, i ўвайшла прыгожая дзяўчына… (Цiкава, калi б гэта было каханьне, цi думаў бы я пра парагвайскасьць сытуацыi?)
Вось магiя… Парагвай“.
Парагвайскасьць сытуацыі прысутнічае ў абодвух імпрэсіях. Як і дзяўчына, вакол якой усё круціцца. Тоеснасьць і адзінства ўзьнікаюць безь ніякае лёгікі, на першы погляд, але душа гатовая спрачацца з розумам, што гэта вельмі важнае адзінства, якое Квяткоўскі назваў магіяй. У кожным разе я ўявіў сабе анталёгію беларускіх імпрэсіяў пра Парагвай, і яна ўбачылася мне не абы якой зьявай у беларускай літаратуры — пра Беларусь.
Менская кніга
Аляксей Правалоцкі — чалавек зь менскай Асмалоўкі. Ён і сам вольна ці міжвольна намякае на гэта:
“У суботу ў Велькапольскім парку было сьвята. Пікнік на Старой Ахоце. За тыдзень да імпрэзы ў розных кутках Фільтраў і Старой Ахоты пачалі зьяўляцца плякаты з заклікамі далучыцца. Сярод іншага пікнік абяцаў блышыны рынак, дзіцячую пляцоўку і нават музычную праграму. У першыя некалькі дзён я ўсё ніяк ня мог зразумець тую няпэўную трывогу, якая глядзела на мяне з кожнага плякату. І толькі потым, празь дзень ці два, я прыгадаў прыгожую цемру Асмалоўкі, а таксама бела-чырвоныя ліхтарыкі вечаровых пікнікоў, што ладзіліся ў далёкім, незагойным верасьні 2020 году”.
Аўтар практычна не ўступае ва ўзаемадзеяньне са зьнешнім сьветам, які існуе аб’ектыўна. Суб’ектывізм існуе асобна — толькі ў галаве аўтара. І гэта цэлая кніга чыстага суб’ектывізму. Сотні імпрэсій зьвязаныя ў адно цэлае стылем ці нават — стыльнасьцю.
Правалоцкі сузіральнік, і ўласныя жаданьні ён у сабе менавіта — заўважае.
Часам назіраньне ператвараецца ў трапную залацінку:
“Пры гэтым польскія могілкі не выглядаюць зьмярцьвелымі. Яны ня толькі дагледжаныя, але яшчэ і поўныя незразумелага жыцьця. Яны выглядаюць так, як размаўляюць палякі — з націскам напрыканцы сказаў, з пад’ёмам угару, з надзеяй”.
Часам асобныя ўражаньні ўтвараюць сюжэт, як у “Сарбеце з манга”, дзе дзяўчына прадае марозіва ў адмысловай краме і на пытаньне індуса, які пачынае зь ёй фліртаваць: што параіце? — нічога не адказвае, а празь дзень на такое самае пытаньне паляка ўпэўнена кажа: “Маскарпонэ з малінай. Бярыце яго“. Вядома ж, ніякага камэнтара няма. Але як віруюць пачуцьці!
Часам назіраньне ўтварае цэлы афарызм, напрыклад, пра шчасьце. Афарызм таксама паводле духу — асмалоўскі ці парагвайскі:
“У сьвеце існуе вялікае мноства азначэньняў шчасьця, але адно зь іх гучыць прыкладна так: шчасьце — гэта калі ты ўваходзіш у бар ці ў кавярню, і чалавек за прылаўкам пытаецца ветлівым шэптам: «Як звычайна?» Так, вядома, як звычайна”.
Асмалоўка зьвязвае Правалоцкага і дасьледніка менскіх кавярняў Квяткоўскага і мастака Юру Таўбкіна, які аформіў кніжку “Цягнік да Познаня” і ў гэтым месцы зьяўляецца Сяргей Харэўскі, які, у сваю чаргу, напісаў кніжку пра Асмалоўку… Узьнікае цэлая супольнасьць. Да якой далучаецца яшчэ мноства парагвайскага народу зь менскай Асмалоўкі, які цяпер жыве па ўсім сьвеце…
