У чарговым выпуску падкаст-праекту “Літаратурныя зацемкі” пісьменнік і журналіст Сяргей Дубавец дзеліцца ўражаннямі ад прачытання новай кнігі Барыса Пятровіча “Цнота на потым”, якая пабачыла свет у красавіку ў выдавецтве фонда “Камунікат”.
Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.
“Мне ўвесь час здаецца, што гэты сьвет вакол нас проста камусьці прысьніўся. Часам я нават думаю, што ведаю каму… Але як толькі пачынаю канкрэтызаваць сваю здагадку, у мяне адразу зьяўляюцца першыя сумневы. Яны яшчэ кволыя, як зьмейкі, што толькі вылупіліся зь яйка, і такія ж брыдкія. Таму я адганяю свае відзежы-зьмейкі. Мне прасьцей працягваць жыць далей так, нібыта я ні пра што не здагадваюся, нічога ня ведаю, і што сон — гэта сон, а жыцьцё — гэта жыцьцё. Звычайнае жыцьцё, да якога мы ўсе прывыклі і не заўважаем нават, што яно камусьці прысьнілася…“
Такімі словамі пачынае сваю новую кнігу Барыс Пятровіч. Ён не імкнецца зьдзівіць мяне, чытача, або ўлагодзіць, напалохаць ці расьсьмяшыць… Ён хоча, каб я ўсё, пра што ён піша, пражыў ці каб мне гэта ўсё прысьнілася. І мне сапраўды сьніцца. А ён, падглядаючы, гэта запісвае. І што тут паперадзе чаго, ня надта і разьбярэш.
Гэта вельмі няпросты аўтар. Ведаючы яго як майстра словаў і загалоўка, такіх пэрлінаў як “Шчасьце быць”, “Жыць ня страшна” або “Ідзі адзін”, я крыху зьдзівіўся назьве новай кнігі “Цнота на потым”, ігрывасьць якой нагадала мне стыль колішняга савецкага сатырычнага часопіса “Вожык”, які памёр, аказваецца, зусім нядаўна, у 2021 годзе. Я нават і падумаў, што Пятровіч такім чынам разьвітваецца з эпохай. Бо ўсё ў Пятровіча з падтэкстам.
У кнізе шмат сэксу, прастытутак усіх узростаў, ёсьць таксыкаман і кілер, ёсьць і вечны жанр дэтэктыву — але і гэта ўсё тут не раскрываецца як штосьці самадастатковае, а прысутнічае хіба для прыцягненьня ўвагі, бо гаварыць (або сьніць) мы будзем пра іншае — пра такую нікому не зразумелую штуку, як чалавек.
На вокладцы кнігі Барыс Пятровіч у прэзэнтацыі выведзены як “яскравы прадстаўнік экзістэнцыялізму ў сучаснай беларускай літаратуры”. У вікіпэдыі я прачытаў пра Барыса — як пра мадэрніста, такога ж кшталту, як Маякоўскі — глыбокі рамантык, які не пазбягае ні асабістага, ні палітычнага. Але ж экзыстэнцыяліст паводле сьветапогляду цалкам можа быць паводле формы і мадэрністам і глыбокім рамантыкам, але з Маякоўскім зь ягонымі радкамі-лесьвіцамі, як на мой погляд, параўноўваць Пятровіча не выпадае.
Калісьці ў сваім апавяданьні я супастаўляў фразы Барыса Пятровіча і Альбэра Камю. Гэта была гісторыя ідэальнай сьмерці на моры. І там прыгадваліся словы Камю пра тое, што “мы занадта доўга жывем“ і словы Пятровіча пра тое, што “людзi доўга не жывуць“. Два, так бы мовіць, яскравыя прадстаўнікі экзыстэнцыялізму, якія кожны па-свойму абверглі свае ўласныя сэнтэнцыі жыцьцём. Камю, які, між іншым, сваю датычнасьць да экзыстэнцыялізму адмаўляў, загінуў у аўтакатастрофе, маючы 46 гадоў, а Пятровічу сёньня 65 і дай Бог яму здароўя ды новых кніг.
Яшчэ адзін пісьменьнік нашага пакаленьня Адам Глёбус, маючы на ўвазе гібель Камю ў аварыі, неяк сказаў мне: “Цяпер ты разумееш, чаму я ня ежджу за стырном“. А я падумаў, што францускі аўтар таксама не круціў баранку. Ён ехаў на пасажырскай сядушцы. Пятровіч, дарэчы, актыўны драйвэр.
***
Я дазволіў сабе такія, бадай, блізкія падрабязнасьці, бо заўсёды адчуваю, што мы зь Пятровічам быццам жывем паралельнае жыцьцё, хоць пішам зусім адрозныя тэксты.
А разам мы нават не з журфаку, дзе пазнаёміліся, а яшчэ раней, ад пачатку. Ці нават яшчэ раней — з той канцылярыі, дзе да нараджэньня прапісваюцца чалавечыя лёсы. У нас нават дата прыходу на сьвет тая самая ці амаль тая самая. Год 1959, 17 дня, толькі ў Барыса ў ліпені, а ў мяне ў верасьні. Барыс нарадзіўся ў вёсцы Вялікі Бор у Хойніцкім раёне, а я фармальна ў Мазыры, хоць гадаваўся з маленства ў бабулі Хвядоры ў Мялешкавічах — і гэта быў той самы паляшуцкі быт, мова, сюжэты…
***
Барыс Пятровіч насамрэч Барыс Пятровіч Сачанка, бо проста Барыс Сачанка — ягоны дзядзька, пісьменьнік ды энцыкляпэдыст. А колькі зь Вялікага Бору выйшла Бораў або Барысоў, я нават ня ведаю. Толькі ў нас на журфаку на нашым курсе вучыліся два Барысы Сачанкі — Пятровіч і Мікалаевіч, і выкладчыкі мусілі для адрозьненьня называць іх па бацьку. Увогуле гэта асобны ўнікальны сюжэт зь вёскай Вялікі Бор, калі ад назвы паселішча разрастаўся цэлы род Барысоў, шмат тут асаблівай унутранай энэргіі, быццам і наканавана было названым Барысамі стаць да ўсяго яшчэ й Вялікімі.
Зрэшты, увесь журфак быў амбітным што да літаратуры і многія журналісты бачылі сябе ў будучыні пісьменьнікамі, пісалі вершы, прозу, п’есы ці станавіліся крытыкамі ды літаратуразнаўцамі. І тыя тры гады, якія мы зь Пятровічам пасьля ўнівэрсытэту працавалі паводле разьмеркаваньня ў “Гомельскай праўдзе“, а значыць, шмат часу праводзілі разам, гаварылі мы пра літаратуру. І пасьля, калі перабраліся ў Менск, паралельны лёс нязьменна кіраваў нас у розныя ўсё больш літаратурныя, а ўрэшце і толькі ў літаратурныя праекты, газэты ды часопісы…
***
У тым маім апавяданьні, якое я дазволіў сабе прыгадаць, а называецца яно „Кліч мора“ я, перачытваючы, натыкнуўся на такую фразу: “Толькi скончылася ўся гэтая мерцьвячына мiнулага часу — сама жыць“. Гэта, між іншым, пачатак 1990-х. Прыблізна з такім адчуваньнем і жылося да 2020 году, калі было разбуранае прыватнае жыцьцё кожнага беларуса і паламаныя лёсы? Не, мы шмат чыталі, ведалі і гаварылі пра забітых і высланых суайчыньнікаў, пра паламаныя лёсы. Але тут, у Пятровіча, я злавіў сябе на думцы, што першымі ў сьпісе павінны стаяць менавіта паламаныя лёсы. З гэтага ўсё і пачынаецца.
У “Наіўным дэтэктыве. Гісторыі аднаго забойства“ апісваецца чаканае і нечаканае жыцьцё кабеты, якая жыве ў менскім будынку праз плошчу насупраць вакзалу. Яна запрашае да сябе студэнтак — стварае спрыяльную абстаноўку займацца прастытуцыяй. Такі ў яе “бізнэс“. І вось да яе прыяжджае ейны стары-стары бацька-габрэй з Гішпаніі, якога завуць Айван і які ніколі яе ня бачыў, бо ў юнацтве баламуціў, а ў сталасьці толькі цяпер адшукаў яе і кажа наступныя словы — у пераказе яе самой:
“Калі Айван даведаўся, чым я займаюся, чым зарабляю на жыцьцё, а я на самым пачатку з гонарам расказала яму — пахвалілася пра свой „бізнэс“, ён сказаў мне: ты трапіла ў тую ж пастку, што і твае дзед і баба, і адкуль хацела вырвацца твая мама. Яны таксама хацелі лепшага жыцьця і па-свойму разумелі тое. Твае дзед і баба былі неадукаванымі самавукамі, сялянскімі дзецьмі, якія дарваліся да ўлады. Ня дурнямі, але нахапаліся вяршкоў ведаў, да якіх дадалі вясковую жыцьцёвую хітрасьць. Як і большасьць тых невукаў ці недавучак з народу, што былі тады, у трыццатыя гады пры ўладзе — Сталін, Варашылаў, Молатаў, Кагановіч, Будзённы, Хрушчоў… Бо сапраўдных бальшавікоў, інтэлігентаў і вучоных, Сталін выразаў, пачынаючы з дваццатых гадоў, ці прымусіў эміграваць. Твая мама ў дзяцінстве наслухалася размоваў сваіх бацькоў начамі, каго яшчэ здаць і куды прыхаваць багацьце, здабытае ад арыштаваных ды рэпрэсаваных… Бо яны думалі, што дзіцё нічога не разумее ці ня чуе. А таму, як толькі зьявілася нагода, уцякла ад іх, казала, каб „адмыць карму“. Спачатку са мной, а потым зьехала ў Казахстан, пакінуўшы набітую дабром кватэру ў знакамітай сталінскай „высотцы“ — Доме на Набярэжнай… А вось ты на новым павароце жыцьця занялася амаль тым жа… Па-іншаму, але тым жа: ламаньнем чалавечых дзявочых лёсаў… Дзеля чаго? Каб жыць лепей, сытней. Ці не таго ж жадалі твае дзед і баба?“
Выбачаюся за доўгую цытату, але яно было таго вартае. Сапраўды, мы ведалі і разумелі, што рухавіком рэпрэсій заўсёды была халява, узбагачэньне. Тут жа Пятровіч прыраўноўвае гэты “стымул” да таго, што адбываецца з другога боку — з боку ахвяраў. Мы пражылі немалое жыцьцё, але да 2020 году ніколі сур’ёзна не сутыкаліся з тым, каб хтосьці ламаў нашыя лёсы. Ні ў часы Хрушчова-Брэжнева і наступных кіраўнікоў. Мы сутыкнуліся з гэтым твар у твар толькі цяпер. І зразумелі, што гэта такое. Тут я пра сябе кажу. Калі ў мяне адабралі маёмасьць, без прычыны абвінавацілі ў невядома чым і пад пагрозай турмы змусілі выехаць за мяжу. Праз гвалт я перастаў кіраваць сваім лёсам.
Напэўна, падобнае адчуваюць сёньня многія беларусы. Ня сьмець ламаць лёсы людзей! — вось пра што трэба навучыцца дбаць. Злачынствы злачынцаў мусяць карацца. Але найперш ня мусяць карацца незлачынствы незлачынцаў.
Быццам, нічога новага: правы чалавека ды прэзумпцыя невінаватасьці ёсьць у нас у Канстытуцыі, але… Як казаў згаданы мною Альбэр Камю, “словы, пісаныя крывёю сэрца, пазбаўляліся ўсякага сэнсу“. Дакладна і ў дачыненьні да ўсіх беларусаў пра сёньняшні дзень. Таму і закранулі словы Айвана зь Пятровічавага дэтэктыву пра рэпрэсіі і сутэнёрства, якія робяцца людзьмі з тым самым матывам — ламаньнем лёсу іншых ды наступным ужо чым заўгодна: асабістым узбагачэньнем найперш.
***
Аповесьць з аповедаў спэцкара называецца, як і ўся кніга, “Цнота на потым“ і складаецца з розных асобных ды самастойных сюжэтаў ды калізіяў зь беларускага жыцьця, тое, дзе адзін аўтар Максім распавядае пра свае службовыя ды неслужбовыя паездкі, часам наракаючы на прафэсію журналіста ў савецкія часы, а таксама на сваю журналісцкую, амаль сабачую нацяганасьць: “У такія моманты Максім ненавідзеў у сабе журналіста, але нічога зрабіць ня мог“. То бок, ня маючы цікавасьці, мусіў пацікавіцца.
Спаміж іншых сюжэтаў — “Цагліна з імем Леніна“. Мне падумалася, што п’есу з такой назвай мог бы напісаць Эжэн Ёнэску і такая п’еса магла б зьняць многія пытаньні. Магчыма, я проста засумаваў па культавых п’есах абсурду, якія ідуць сёньня ў Беларусі не ў тэатры, але па-за тэатрам літаральна паўсюль. Пятровіч апісвае гэта як бы рэалістычна, не тэатральна, і без гіпэрбалізацыі чытач можа не разгледзець звышканцэнтрацыі чалавечага абсурду і ўсеагульнага глупства. Бо ўсё як звычайна, усё як заўсёды. Усе трахаюцца, мучаюць адзін аднога, зьнішчаюць, ламаюць лёсы, і нічога незвычайнага не адбываецца.
***
Вылучаецца спаміж гэтых гісторыяў твор “Каханьне ў краіне, дзе не было сэксу“. Гэта глыбока псыхалягічны тэкст і адначасова тое, што звычайна чытаецца, бо нібы дазваляе зазірнуць у самую сутнасьць інтымнага.
Максім у букіністычнай кнігарні набывае кнігу, у якую ўкладзены ліст памерам на 20 кніжных старонак — пра студэнцкую закаханасьць чалавека, на якую не адказала аб’ектэса ягонага каханьня. На нейкім этапе яна прапанавала яму “застацца сябрамі“, што і выклікала ягоныя развагі пра міжлюдзкія дачыненьні, што паміж мужчынам і жанчынай сяброўства немагчымае.
Барыс піша, я б нават сказаў дасьледуе ці назірае гэтыя адносіны. “Бо так, у нас гістарычна склалася, што «дае» жанчына, а мужчына — «бярэ». І адсюль нібыта вынікае прыніжаны стан жанчыны адносна мужчыны“. Хоць па вялікім рахунку менавіта ў гэтым яе перавага. Бо «даваць» заўсёды мае станоўчы сэнс, а «браць» — не (тым болей, калі сілай…)“.
Я згадаў крылатыя словы Караткевіча: “Вечна тваім застаецца толькі тое, што ты аддаў“. Але Пятровічаў герой застаецца пры сваім, маўляў, нічога і не застанецца:
“Так, гэтая самая „дружба“ павінна скончыцца сэксам, пасьля якога альбо будзе новы сэкс, альбо — нічога… Але тое „нічога“, што застанецца пасьля сэксу, пасьля расстаньня, таксама ўжо ніяк нельга будзе назваць сяброўствам. А таму прапанова жанчыны мужчыну ці мужчыны жанчыне „Давай будзем сябраваць!“, зьяўляецца завуаляванай прапановай заняцца сэксам, альбо адразу, альбо трохі пазьней… Альбо, што бывае мо і часьцей, проста разьвітацца без надзеі на нейкі працяг адносінаў“.
Сэрбскі пісьменьнік Ёвіца Ачын у эсэ, якое друкавалася калісьці ў “Нашай Ніве”, наогул прыйшоў да высновы, што сапраўднае ці ідэальнае сяброўства адбываецца празь перапіску, калі сябры могуць і ня бачыць адно аднога. Дык пры чым тут сэкс?
Той ліст, які Максім знайшоў у кнізе і які можна назваць трактатам пра каханьне без узаемнасьці, паўтаруся, займае 20 кніжных старонак. Аўтар-герой яго праз 20 гадоў піша сваёй неўзаемнай каханцы пра сваё безумоўнае (толькі для яго) каханьне і згадвае, як калісьці аб’ектэса прапанавала яму: “Давай застанемся сябрамі“. У сваіх развагах ён робіць выснову, што сяброўства між жанчынай і мужчынам быць ня можа. Можа быць толькі сэкс.
Падман тут у тым (падман ня кніжны, а той, які Пятровіч сьпісвае з жыцьця) у тым, што аўтар трактату ня ведае іншае формы суіснаваньня, назавем яе любоўю. Сутнасьць палягае ня ў сэксе, а ў самім сэнсе жыцьця для кагосьці. Такі сэнс можа быць толькі ў эмпата, чалавека, здольнага спачуваць іншаму, паважаць яго і быць яму ўдзячным.
Між тым, у трактаце мы маем справу з чалавекам, начыста пазбаўленым гэтых рысаў. Яму цалкам дастаткова каханьня, якое адчувае толькі ён сам — як пляскат адной даланёю.
Урэшце, аўтар трактату аказваецца мянтом, мянтоўскім падпалкоўнікам. І ўсё становіцца на свае месцы. Неэмпатычны мент ня можа ўявіць сабе, што жыве для кагосьці — гэта самае важнае. Бяда здараецца, калі ты страчваеш таго, для каго жывеш, калі пляск атрымліваецца толькі дзьвюма далонямі і ты (“на сваіх дваіх”) можаш ісьці, рухацца, жыць на поўныя грудзі.
Але ня ўсе так могуць. І твор “пра сэкс і сяброўства” такім чынам распавядае тую сытуацыю, што цяпер у Беларусі, калі “невядома адкуль” пазьяўляліся неэмпатычныя мянты, якія маюць “такое” ўяўленьне пра жыцьцё і якія навязваюць сваё ўяўленьне іншым, а ў выніку атрымліваюцца паламаныя лёсы.
Завяршае кнігу публіцыстычны тэкст “Нічый Чарнобыль”, пра асабістыя перажываньні Барыса Пятровіча ў першыя месяцы пасьля Чарнобыльскай катастрофы, побач зь якой аўтар пражыў, можна сказаць, цэлае жыцьцё.
“Мне цяжка даваўся гэты тэкст, — піша Барыс. — Я ішоў да яго больш за дваццаць гадоў. Некалькі разоў пачынаў і кідаў пасьля першых радкоў. Бо хацеў распавесьці толькі пра тое, што сам перажыў, а не напісаць «нарыс» пра Чарнобыль са зьвесткамі зь іншых кніг ды інтэрнэту. А пісаць выключна пра сваё заўсёды так цяжка“.
