Блогер Кніжны Хома вырашыў разабрацца ў лёсе і творчасці пісьменніка дваццатых гадоў 20 стагоддзя Платона Галавача, які быў расстраляны ў чорную ноч беларускай літаратуры з 29 на 30 кастрычніка 1937 года.
Платон Раманавіч Галавач нарадзіўся 18.04.1903 г. у вёсцы Пабокавічы Бабруйскага павета Мінскай губерні (цяпер гэта Магілёўская вобласць) у сялянскай сям’і. “Маці не памятаю”, — напіша будучы пісьменнік у аўтабіяграфіі. Яна памерла, калі яму было ўсяго паўтара года.
Сям’я з пяццю дзецьмі жыла ў пастаяннай нястачы, таму ў сямігадовым узросце Платон ужо дапамагаў па гаспадарцы і пасвіў вясковы статак. Праз неабходнасць працаваць ён пайшоў вучыцца толькі ў 1913-м і да рэвалюцыі паспеў скончыць двухкласную школу. “Вучыцца па-сапраўднаму не было магчымасці, і ўсе мае агульнаадукацыйныя “універсітэты” — Гарбацэвіцкая царкоўнапрыходская школа”, — пісаў Галавач. Аднак варта адзначыць, што ў гэты час юнак пачаў актыўна чытаць. Літататуру, у тым ліку нелегальную, прыносіў дамоў старэйшы брат Андрэй — камуніст-падпольшчык, ён быў для малодшых узорам мужнасці і бясспрэчным аўтарытэтам.
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Платон пайшоў у школу першай ступені, дзе ўдзельнічаў у літаратурным гуртку, паступіў у камсамол і нават арганізаваў у роднай вёсцы ячэйку, якая займалася ліквідацыяй непісьменнасці сярод дарослых, арганізавала клуб і хату-чытальню.
Грамадская актыўнасць стала чыннікам, які істотна паўплываў на ўсё далейшае жыццё Галавача. Яшчэ ў школьныя гады ён пачаў пісаць невялікія замалёўкі пра дзейнасць камсамола і дасылаў іх у бабруйскую газету “Камуніст” (у некаторых крыніцах сустракаецца назва “Юны камуніст” — на думку даследчыка Эмануіла Іофэ, гэта памылка). Так яго і заўважыла Вера Харужая, якая працавала радактаркай выдання і загадчыцай палітаддзела ў павятовым камітэце камсамола. З гэтага моманту кар’ера Платона панеслася імкліва: у 1922 годзе ён паехаў на вучобу ў Менскую камсамольскую школу, пасля якой працаваў інтсруктарам павятовага камітэта ў Барысаве, а ў 1926 годзе скончыў Камуністычны ўніверсітэт Беларусі (нешта накшталт вышэйшай партыйнай школы) і атрымаў пасаду ў ЦК ЛКСМБ, дзе быў загадчыкам аргаддзела, а потым і першым сакратаром. Адначасова працаваў і адказным рэдактарам газеты “Чырвоная змена”.
Сучаснікі апісвалі маладога Галавача як рослага, харызматычнага, гожага чалавека з бялявай чупрынай. “Не любіць яго было немагчыма”, — успамінаў пісьменнік Павел Пруднікаў. А яшчэ дадаваў, што Платон часта хадзіў “у светла-шэрым касцюме і белай кашулі-касаваротцы, вышытай беларускім народным арнаментам і падпярэзанай тонкім паясам з кутасамі”. Магчыма, менавіта ў гэтай кашулі ён сфатаграфаваўся са сваёй жонкай, Нінай Вечар (стрыечнай сястрой беларускага паэта і навукоўца Алеся Вечара).
Адзінага меркавання наконт таго, калі канкрэтна пачалася літаратурная дзейнасць Галавача, дагэтуль няма: камсамольскія публікацыі ў тым самым “Камунісце”, датаваныя 1920-м годам, не выяўлены. Больш актыўна пісьменнік стаў друкавацца праз тры гады, калі ў газетах “Юный пахарь” і “Красная смена” выходзілі нататкі аналагічнай тэматыкі на рускай мове. Першае апавяданне, “Загубленае жыццё”, пабачыла свет у 1925 годзе, а ў 1927-м выйшаў і дэбютны зборнік “Дробязі жыцця”. Максім Гарэцкі ў сваім водгуку адзначыў, што творы Галавача “з задавальненнем і карысцю прачытае самы масавы чытач“.
Тым часам працягвалася хуткае прасоўванне па кар’ернай лесвіцы: Галавач быў адным з лідараў літаб’яднання “Маладняк”, рэдактарам часопісаў “Маладняк” і “Полымя”, генеральным сакратаром створанай у 1928 годзе Беларускай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў і нават намеснікам старшыні наркама асветы БССР.
У 1929 быў абвешчаны курс на суцэльную калектывізацыю. Каб усхваляць гэты працэс, партыя накіроўвала ў паездкі пісьменнікаў, якія мусілі пісаць захопленыя оды пра пераход да новага жыцця. Адным з іх быў і Платон Галавач, які ў 1930-м выдаў сваю класічную аповесць “Спалох на загонах”. Паводле задумы аўтара, яна павінна была паказаць “немінучую перамогу калгаснага ладу”. Аднак нешта пайшло не так…
Унікальнасць кнігі ў тым, што Галавач адным з першых адлюстраваў непрыняцце сялянамі калгаснага ладу. Як казаў сам пісьменнік, мэтай было праўдзіва паказаць усе цяжкасці працэсу калектывізацыі. Атрымалася смела і нават дзёрзка: нават пры павярхоўным чытанні можна адшукаць у кнізе нямала момантаў, якія пярэчаць афіцыйнай лініі. Селянін Тарэнта, напрыклад, паверыў у праўды рэвалюцыі, атрымаў зямлю, шчодра паліў яе потам, а цяпер шчыра не разумее, чаму трэба аддаць яе ў агульнае карыстанне. Ёсць і іншыя моманты, якія даволі выразна паказваюць недавер людзей да перабудовы вёскі, іх адчай і нават варожы настрой. Чытаючы, аўтар гэтых радкоў нават здзіўляўся: як цэнзура прапусціла такі тэкст на пачатку 30-х, калі ўжо яўна пахла смажаным?
Разам з тым, аповесць утрымлівае і неадольную супярэчнасць. Палову кнігі Галавач даволі шчыра і падрабязна даводзіць, чаму людзі не імкнуліся да новага жыцця, аднак у пэўны момант усе без сумненняў не толькі запісваюцца ў калгас, але і на радасцях пяюць “Марсельезу”. Гэта нават не спойлер, бо іншы варыянт развіцця падзей на той час быў немагчымы: пісьменнік і без таго настолькі выйшаў за межы цэнзуры, што ў 1932 годзе прыйшлося перарабляць твор. Афіцыйная прычына нібыта палягала ў тым, што аўтар хацеў больш выразна адлюстраваць “арганізуючую ролю партыі і рабочага класа ў справе калектывізацыі”. А неафіцыйная больш чым відавочная: цэнзары схапіліся за галаву ад прапушчанай крамолы. Тым не меней, нават у другім варыянце многія моманты, у тым ліку канцоўка, могуць здзівіць.
Стварэнне і перастварэнне аповесці супалі з тым часам, калі над літаратарамі (і не толькі) ўсё больш згушчаліся хмары: па сфабрыкаванай справе так званага “Саюза вызвалення Беларусі” было арыштавана 108 дзеячаў навукі і культуры, сярод якіх былі і сябры Платона Галавача. А даведзены да адчаю Янка Купала, якога аглабельная крытыка абвясціла “ідэолагам буржуазнага нацыянал-адраджанізму”, не вытрымлівае цкавання і робіць спробу самагубства. Гэта была апошняя кропля, пасля пісьменнік зноў пайшоў супраць мэйнстрыму: у той час, калі большасць імкнулася уступіць у партыю, атрымаўшы хаця б адносныя гарантыі бяспекі, пісьменнік напісаў заяву аб выхадзе з яе шэрагаў.
“Гэтая мая заява, — пісаў Галавач, — ёсць заява аб маім адыходзе ад партыі. Крок гэты я раблю з вялікай больлю, але не зрабіць яго не магу, бо ў апошнія часы, вось ужо некалькі месяцаў мяне мучыць становішча раздвоенасьці паміж літаратурнай работай і той грамадзкай работай, якуя я павінен несьці як член партыі і якая не дае мне магчымасьці для творчага майго росту як пісьменніка”.
Вядома, на той час Галавач не мог наўпрост напісаць, што яго заява з’яўляецца вынікам нязгоды з палітыкай рэпрэсій. Аднак яшчэ адна рэмарка, якую ён палічыў неабходным дадаць напрыканцы, даволі яскрава характаразуе Платона Раманавіча як чалавека: “Сёння я яшчэ мог знiшчыць маю заяву, але гэта было-б учынкам нясумленным. У сваiх адносiнах да партыi я зыходзiў заўсёды з таго, каб нiколi i нiчога ад партыi не ўтойваць, пагэтаму я лiчу, што пасля таго, як я напiсаў гэтую заяву, я не магу заставацца ў шэрагах партыi, недастоен гэтага i партыя зусiм правiльна зробiць, калi выключыць мяне са сваiх шэрагаў як нягоднага быць у шэрагах партыi. Але я веру, што, зрабiўшы гэта, партыя дапаможа мне сваёй грамадзкай работай i работай творчай з цягам часу заваяваць права зноў вярнуцца ў яе шэрагi. П.Галавач”.
Эфект ад такой акцыі Галавача быў аглушальны — менскія чыноўнікі не ведалі, што рабіць. Хоць у якасці падставы былі пазначаны нібыта творчыя прычыны, але ўсе выразна разумелі, што гэта бунт. Ды яшчэ ад каго? Рэдактар часопіса “Полымя”, сябар ЦК КПБ і ЦВК БССР, генеральны сакратар БелАПП, пісьменнік быў зусім не шэраговым клеркам.
Каб не браць на сябе адказнасць, заяву адправілі ў Маскву, дзе загадалі падрыхтаваць характарыстыку. За справу ўзяліся “крытык з наганам” Лукаш Бэндэ, які асабіста ведаў Галавача з часоў навучання ў Беларускім камуністычным універсітэце, і будучы народны пісьменнік БССР Міхась Лынькоў. На дваіх яны адзначылі, што Платон падаў “антипартийное заявление в ЦК КПБ, которое в условиях классовой борьбы получает значение антисоветского контрреволюционного документа”.
Пасля такой рэзалюцыі ўпарціцца не выпадала. Выкліканы ў ЦК для паказальнага прачуханца, Галавач мусіў прызнаць пакаяцца, прызнаць памылку і забраць заяву. Праўда, зусім без наступстваў гэтая дыверсія не засталася: у 1932 годзе пісьменніка знялi з пасады рэдактара часопiса “Полымя”. І, вядома, працягвалі за ім сачыць.
У 1934 годзе адбыўся першы з’езд Саюза пісьменнікаў СССР, дзе ў складзе беларускай дэлегацыі (16 чалавек) быў і Галавач. За ўсімі латратарамі ўжо пільна назіраў НКУС, склаўшы характарыстыкі, паводле якіх амаль кожны быў “нацдэмам”. Пра Платона пісалі наступнае: “Головач П.Р., белорус, член КП(б)Б, сын полицейского, в 1934 г. во время чистки исключался из партии за нац[иональный] демократизм. Бывший генеральный секретарь Бел[орусского] АППа. В 1930 году, в связи с арестами по делу “СВБ”, подавал заявление о выходе из партии. Редактировал и пропустил в печать 6-й том нацдемовских произведений Янки Купалы и к[онтр]р[еволюционную] статью Сидоренко в журнале “Беларусь калгасная”. Разам з тым, Галавача прынялі ў Саюз пісьменнікаў СССР, а потым і Саюз пісьменнікаў БССР, дзе ён уваходзіў у камісію па масавай рабоце.
У сям’і Галавачоў было двое дзяцей: дачка Галіна і сын Ралан, названы ў гонар нобелеўскага лаўрэата Рамэна Ралана, з якім пісьменнік не толькі сустракаўся, але і вёў актыўнае ліставанне. Негледзячы на цяжкія часы, Галавач актыўна друкуецца, а ягоныя творы актыўна перакладаюцца. Даследчык Эмануіл Іофэ адзначае, што па перакладах на замежныя мовы (расейскую, польскую, украінскую, чэшскую, яўрэйскую) Галавач займаў адно з першых месцаў у тагачаснай беларускай літаратуры. Дый на радзіме яго ведалі і чыталі.
Характэрна, што пісьменніку належыць у тым ліку нарыс “Ад Мядзвежай гары да Белага мора” (1934), дзе ён пісаў пра вельмі чалавечнае стаўленне работнікаў ГПУ да зняволеных: “На Беламорбудзе было сабрана некалькі дзесяткаў тысяч былых злачынцаў… Да іх у лагеры АДПУ аднесліся як да людзей, паказалі мэту, вартую вялікай адвагі і геройства … забяспечылі вопраткай, харчамі, вучобай і навучылі працаваць…”. Пазней сярод “злачынцаў” апынецца і сам аўтар: па яго прыйшлі 11 жніўня 1937 года.
Ва ўнутранай турме НКУС лёс звёў Галавача з іншым літаратарам, С. Шушкевічам, які ўспомніў наступны эпізод: Платона Галавача і Васіля Каваля я бачыў апошні раз 3 кастрычніка 1937 года. Іх прывялі сведчыць супраць мяне. Скатаваны і знясілены, Платон Раманавіч доўга маўчаў… Нарэшце загаварыў: “За [мной] няма ніякай віны, таксама, як і за кожным з нас”. Сказаў і заплакаў…”
28 кастрычніка адбыўся суд, які працягваўся 15 хвілін. Галавач быў асуджаны як глава змовы супраць Сталіна да вышэйшай меры пакарання з канфіскацыяй маёмасці. Перад тым, як выйсці з камеры, ён пакінуў запіску: “Таварышы, даруйце, калі чым вінаваты перад вамі. Гісторыя яшчэ скажа сваю праўду. Платон”. Расстрэл адбыўся ў ноч з 29 на 30 кастрычніка.
Нялёгкі лёс чакаў і жонку пісьменніка: арыштаваная 5 лістапада 1937 года, яна была асуджана да васьмі гадоў папраўча-працоўных лагераў і этапавана ў Карагандзінскі лагер Казахскай СССР. Прадчуваючы арышт, яна папрасіла сваю цётку забраць дзяцей — падчас вайны яны былі эвакуяваныя ў Чкалаўскую вобласть.
Па вяртанні ў Беларусь жонка паспрабавала даведацца пра лёс мужа, на што атрымала афіцыйны адказ, нібыта ён памёр у 1944-м ад паралюшу сэрца. Таксама ёй прапанавалі цягам 24 гадзін пакінуць Менск, у сувязі з чым яна спачатку з’ехала да сваякоў у Гомель, а на пенсіі выправілася ў Горкі да дачкі Галіны. Што да Ралана, то ён атрымаў вышэйшую адукацыю і працаваў у Менску на розных інжынерных пасадах. Памёр у 2015 годзе.
Дзе можна пачытаць Платона Галавача? На жаль, папяровыя выданні ёсць хіба што ў бібліятэках ці букіністычных крамах, часам сустракаюцца на анлайн-аўкцыёнах ay.by.
Прыжыццёвыя выданні пісьменніка даступныя ў Wikimedia Commons у добрай якасці, у фармаце PDF, таксама на “Беларускай палічцы” можна знайсці электронныя варыянты некаторых твораў:
“Виноватый. Переполох на загонах”
Кніжны Хома, для bellit.info
