Уладзімір Сцяпан — майстар кароткай псіхалагічнай прозы і стваральнік трагікамічнага «сапраўднага вяскоўца». Ён не лічыць сябе рэалістам, аднак героі і дэкарацыі Сцяпана — пранізліва трапныя і пазнавальныя.
У 2019 годзе за зборнік апавяданняў «Хвалі» яму прысудзілі Нацыянальную літаратурную прэмію — дзяржаўную ўзнагароду; адначасова з тым Сцяпан адмовіўся ад супрацоўніцтва з «Советской Белоруссией». Цяпер пісьменнік на пенсіі і жыве ў вёсцы, пішуць «Свободные новости».
Пагаварылі з Уладзімірам пра апошніх рэалістаў і меранне кніжкамі, пра праблемы дзяржаўных выдавецтваў і прэміі, сварку з Глобусам і лепшых пісьменнікаў краіны.
— Шведскія крытыкі назвалі Васіля Быкава апошнім рэалістам. Але калі глядзець на беларускую літаратуру пасля Быкава, бачна, што рэалізм яшчэ жывы — той жа Федарэнка, ці Алена Брава, ці вы. На ваш погляд, гэта натуральнае развіццё рэалістычнай літаратуры ці вы ўсе — прадстаўнікі выміраючага віду?
— Калі параўнаць з іншым мастацтвам, напрыклад, жывапісам, бачна, што рэалістычнае мастацтва як існавала пяцьсот гадоў таму, так і працягвае існаваць. Яго робіцца то больш, то менш, адсотак няпэўны, аднак рэалізм увесь час займае сваё месца. Але я не лічу сябе такім ужо рэалістам, збольшага гэта фантазіі – тое, што я пішу.
— То бок, абразкі, якія вы публікуеце, не трэба лічыць дакументальнымі сведчаннямі?
— Канечне, не. Канечне, гэта выдумкі. Я штосьці падгледзеў, а ў іншым… Як кажуць, «не саврош — красіва не раскажаш». Гэта напалову прыдумана, нават больш, чым напалову. Падгледжаныя дэталі абсалюдна дакладныя, і ты пачынаеш верыць, што праўдзівая ўся карціна. Так ва ўсім мастацтве. Як казаў мой настаўнік Хаім Майсеевіч Ліўшыц, які ведаў Шагала, у жывапісе «чуть-чуть не так і всё не так». Так і ў літаратуры.
— Для вас жывапіс і літаратура суіснуюць паралельна, нароўні? Ці літаратура пераважае?
— Жывапісам, выяўленчым мастацтвам, калі скласці ўсё і ўзважыць, я займаўся больш: дзесяць гадоў, пакуль вучыўся ў мастацкім вучылішчы, інстытуце, прафесійна, кожны дзень маляваў. Нават дактары так не вучацца, як нас вучылі. І да гэтага яшчэ гурток выяўленчага мастацтва, і потым усё жыццё з ім звязанае. А літаратура прыйшла ў маё жыццё не тое каб выпадкова, але не мэтанакіравана. Я не збіраўся рабіцца пісьменнікам, журналістам. Потым, ужо ў інстытуце, з’явіўся такі асяродак, пісьменнікі, паэты, захацелася самому паспрабаваць пісаць, пайшло-паехала — і вось даехала. Цяпер я зноў пачаў займацца жывапісам.
— Можна сказаць, што вас зацягнула міжволі ў беларускую літаратуру?
— Я б не сказаў, што міжволі. Гэта ўсё ж было па ўласным жаданні. Мне проста падалося ў нейкі момант, што займацца літаратурай больш танна, чым жывапісам. Па-першае, не трэба майстэрня, не трэба фарбы купляць, палотны, эцюднікі, не трэба плаціць натуршчыкам. Для літаратуры трэба сшытак у клетачку, аловак — і можна пісаць. Напішаш ты сто карцін — а дзе іх захоўваць? Валтузні з карцінамі больш, чым з літаратурай. А цяпер увогуле проста: павесіў на фэйсбуку — і людзі чытаюць. Карцінкі таксама можна вешаць, але з жывапісам усё адно па выдатках даражэй атрымліваецца. Гэта трохі смешнае тлумачэнне, але жыццёвае.
— Бытавое і рэалістычнае, я б сказала. А вось вы кажаце, што можн публікаваць тэксты ў сацыяльных сетках. Але ёсць меркаванне, што сеціўная літаратура «несапраўдная». Пакуль кніжку не выдасі – не лічыцца.
— Здаецца, гэта Ціхан Чарнякевіч сказаў, што пісьменнікі мераюцца кніжкамі, а не фэйсбучнымі пастамі. Няма кніжкі – і пісьменніка быццам няма. Гэта, відаць, як персанальныя выставы ў мастакоў. І не заўсёды поспех выставы залежыць ад мастака. Так і з кніжкамі. Аднясеш у выдавецтва, трапіцца рэдактар дуркаваты, павыкідае тое, што табе падабаецца, што ты лічыш цікавым. Ці проста выдадуць не таго памеру кніжку, што хацеў, не таго колеру ці на кепскай паперы — і ўсё, сапсавалі свята. Кніжка атрымліваецца ўбогая. Аднак у тэксце ёсць чароўная якасць — яго немагчыма сапсаваць: дробнымі яго літарамі надрукуеш ці вялікімі, сінімі ці чырвонымі, на бруднай паперы ці на гладзенькай, крэйдавай — без розніцы для тэксту, тэкст існуе сам па сабе. Слова мае вялікую вышыню ў гэтых адносінах, яно можа вось так існаваць.
— Вы так сказалі пра «ўбогую кніжку» — падалося, гэта гісторыя з асабістага жыцця.
— Проста з кніжкамі пачынаецца валтузня: напісаў і думаеш «вось зараз яна выйдзе, будзе радасць». Аддаў у выдавецтва — а яна год не выходзіць, тры не выходзіць. На пяты прыходзіш і кажаш: «Я забіраю кнігу з выдавецтва, выдам дзе-небудзь за свае грошы». «Не-не-не, мы ўжо аддалі ў друкарню, зараз кніжка будзе!» А потым кажуць: «Ну прабач, сродкаў не было, выдалі вось так, у мяккай вокладцы, на газетнай паперы…» Для кніжкі як для кніжкі гэта не вельмі, а тэксту без розніцы, на якой ён паперы выдадзены — гербавай ці звычайнай.
— Па вашым апісанні гэта гісторыя пра «Адну капейку».
— Яно так і ёсць. Мне галаву дурылі з гэтай кнігай неверагодную колькасць часу, з аднаго выдавецтва ў другое перакідвалі, прычым начальнікі пераходзілі з месца на месца — і кніжка з імі. «Хвалі» таксама ляжалі тры гады. Два разы памянялі назву… Мне неяк не вельмі шанцуе з выданнем кніжак, і ўспамінаць не хочацца. Тым больш што цяпер пачалася іншая смешная гісторыя: Камунікат прапануе вывесіць маю кніжку, каб людзі маглі чытаць, а з выдавецтва кажуць «Не-не-не! А мы што з гэтага будзем мець? Мы яшчэ можа прададзім пейсят кніжак! Мы супраць! Мы маем правы!». Зрэшты, маюць. Але гэта не пра літаратуру, гэта пра «матэрыялізацыю» літаратуры.
— Дарэчы, пра «Хвалі». Вам за яе ў 2019 годзе далі Нацыянальную літаратурную прэмію — дзяржаўную ўзнагароду…
— Гэта было так смешна… Я сядзеў у вёсцы. Звоніць Гальпяровіч, кажа — «Ты не супраць?.. Вырашылі табе даць прэмію, такая кніжка класная». Я кажу, давайце. І, як кажа Федарэнка, «піва безалкагольнае ці не?» — з грашыма прэмія ці так?.. Не, кажуць, будзе нейкая капейчына. Ну як капейчына, то зусім добра. Не паспеў я тую прэмію атрымаць, як напісаў ліст, што не буду супрацоўнічаць з «Советской Белоруссией»… А прэмію яны ўжо не маглі ў мяне забраць.
— Удала атрымалася.
— Можна сказаць, што і ўдала. Прычым усё гэта было неяк адначасова: літаральна праз два дні пасля званка я напісаў той ліст і думаў, што магу пра прэмію забыць. Але ж не, прыехаў у нейкую ўстанову, мне далі ведамасць, я распісаўся і атрымаў грошы. Вот і ўсё. Усіх дзялоў. Як зарплату атрымаў – ніякіх пацісканняў рук, «напутственных» слоў.
— Нацыянальная прэмія сувымерная з прэміяй Гедройця?
— Яна не зусім дробненькая, у памеры добрай зарплаты, скажам так. Яе і налічваюць у колькасці базавых адзінак.
— Як штраф.
— Як штраф, так. У іх сваё мярыла літаратуры — колькасцю базавых.
— Пасля прысуджэння Нацыянальнай прэміі ў вас здарыўся канфлікт з Адамам Глобусам. Нягледзячы на даўнюю гісторыю сяброўства, ён штосьці крытычнае пра вас напісаў, потым публікацыю выдаліў, а потым вы перапынілі стасункі. Што гэта за гісторыя?
— Было не зусім так. І не з гэтай прэміяй, а з Гедройцям… Гэта доўгая гісторыя… Мы крыху па-рознаму пачалі глядзець на літаратуру, на жыццё, і ўзаемаадносіны нашыя разышліся. Ён спрабаваў нешта абразлівае пісаць, потым перастаў, я на гэта не рэагаваў, бо мне зрабілася нецікава. Цяпер можам павітацца, калі сустрэнемся лоб у лоб, але стасункі не падтрымліваем. А сябравалі доўга, з 1973 года. Шмат рознага пра гэта можна расказаць, можна напісаць раман, але не хачу казаць пра яго нічога — ні кепскага, ні добрага.
— Вы казалі пра тое, што пісьменнікі мераюцца кніжкамі. Ці ёсць у вас памкненне выдаць збор твораў?
— У мяне такога памкнення няма, і я думаю, што гэта і не трэба. Што туды ставіць? Я напісаў 50 ці 60 здаравенных камерцыйных раманаў, і ў мяне з’явілася алергія на вялікую колькасць кніжак, на паліцу, застаўленую аднолькавымі вокладкамі з нумарамі – першы, другі, трэці… Мне здаецца, што якая-небудзь маленькая кніжачка можа пражыць нашмат больш, чым збор твораў.
Калі высялялі бібліятэку Саюза пісьменнікаў, папрасілі дапамагчы выносіць кніжкі. І я звярнуў увагу на збор твораў – з дзясятак тамоў нейкага пісьменніка Сафронава, у саф’янавых вокладках. Пачаў разбірацца, што гэта такое, выстветлілася, быў такі сакратар саюза пісьменнікаў СССР. І хто яго зараз згадвае акрамя як кепскі прыклад? А Багдановіча з адной кніжачкай мы можам згадваць кожны дзень, і гэта нам у радасць. Можам згадваць Наўроцкага і Сыса. Ёсць шматтомныя пісьменнікі, якія і цяпер неактуальныя, і былі такія, але яны знаходзіліся ў сістэме і машына на іх працавала, машына іх выдавала, нават кіно ставілася і спектаклі. А народу гэта не трэба. Вось які-небудзь Майсей Кульбак — хто яго ведаў?.. І раптам высветлілася, што ён геніяльны. Маё пакаленне будзе яго чытаць, вашае пакаленне будзе чытаць, магчыма, наступныя. Таму што гэта цікава. Таму што літаратура — гэта не пра што, а як.
Як ты раскажаш пра маці, пра бацьку, пра надвор’е, пра вёску — вось гэта цікава. А ў нас думаюць, калі я напішу пра калектывізацыю ці пра ўз’яднанне Заходняй Беларусі і Усходняй — гэта будзе добра. Гэта проста тэма, фактура, гэта малацікава. Вось так я думаю. Узяць жывапіс, у якім я больш-менш разбіраюся, — адзін і той жа яблык можна пісаць сто, дзвесце разоў, адно і тое ж дрэва можна пісаць, адзін матыў, і яно будзе кожны раз новае. Класны мастак піша адзін і той жа матыў, але ён кожны раз атрымліваецца па-рознаму, а ў кепскага мастака розныя краявіды атрымліваюцца аднолькавымі. Мінскі дом урада ці Крэмль, Нотр-Дам ці Руанскі сабор — усё атрымаецца аднолькава кепска. Браслаўшчына і Каталоншчына будуць у яго аднолькавыя, толькі замест бярозы — пальма. Законы мастацтва ўніверсальныя, іх не пераплюнеш, не аб’едзеш — што для жывапісу, што для архітэктуры, што для тэатра, што для музыкі. Калі ты пачынаеш гэта разумець, то разумееш усю гэтую вялікую машыну, якую называюць культурай і мастацтвам. На маю думку, мастацтва — гэта феномен стылю. Ён можа быць кепскі, але пазнавальны. Мы можам прачытаць два выпадковыя абзацы і здагадацца, хто гэта напісаў.
— Калі гэта майстар.
— Калі гэта майстар, так. Або прыходзім на выставу і можам не чытаць цэтлікі пад карцінамі – мы адразу, здаля бачым — гэта Пікаса, гэта Кішчанка, гэта Савіцкі. Мастацтва гэта стыль. Гэта не тэма, як многія ў нас думаюць. І не ідэя.
— Для вас ёсць у беларускай літаратуры такія майстры, якіх можна пазнаць па пары сказаў, некалькіх штрыхах?
— Ды канечне, вагон! Я пазнаю і Федарэнку, і Стральцова, і Мележа, і Чорнага, і Гарэцкага, і Наўроцкага, і Бабкова магу пазнаць, і Арлова, і Вежнавец…
— А калі казаць не пра ацэначнасць, а пра сугучнасць, пра любімае: каго вы чытаеце для сябе?
— Стральцова. Мележа. У нас не такая вялізная паліца з такой, скажам, суперлітаратурай. Магу Чорнага пачытаць. Магу Федарэнку. Або Купалу з Коласам. Тое ж, што ўсе.
— А з моладзі?
— Я б хацеў, каб пачаў пісаць па-беларуску Андрэй Дудко. Спрабую яго падштурхнуць, але ён пакуль што ўпарціцца. Ён цікавы пісьменнік, у яго ўжо ёсць свой стыль. Хаця вось гэтая вашая генерацыя — Анціпаў, Дудко, Сін… Мне цікава, але мне хочацца гэта перапісаць, зрабіць па-свойму. Класную літаратуру адрознівае тое, што яна вымагае ад цябе працягу. Прачытаў класную кніжку — і хочацца зрабіць падобнае. Тое, што рабіць нашая моладзь, мне рабіць не хочацца. Брыль неяк казаў, што любіць чытаць сваё пакаленне. Я таксама. Таму што пакаленне мае свае коды, слоўцы, ідэі, і я разумею, пра што аўтар імкнецца расказаць — і як ён імкнецца гэта зрабіць.
(Працяг будзе)
Размаўляла Наста Грышчук, sn-plus.com
