У новым выпуску падкасту “Літаратурныя зацемкі” Сяргей Дубавец разбіраецца ў прыродзе смеху па прачытанні беларускага перакладу твора французскага набеліста Анры Бэргсона “Смех. Эсэ пра значэнне камічнага”. Ці можа быць смех спагадлівым і добрым, наколькі ён з’ява індывідуальная, ці дастаткова камічнага ў беларускай літаратуры?
Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.
Сярод сёлетніх кніжных навінак на віленскай “Прадмове” я ня мог не ўчапіцца за гэтую кніжку — даўнюю францускую клясыку аўтарства ляўрэата Нобэлеўскай прэміі ў галіне літаратуры Анры Бэргсона “Сьмех. Эсэ пра значэньне камічнага”.
Упершыню кніжка выйшла ў 1900 годзе і была перавыдадзеная ў Парыжы ў 1924. А сёлета свой беларускі пераклад у сэрыі “Галерэя чалавечай думкі” прадставіў мой сябра Зьміцер Колас, які вядомы сярод іншага сваімі перастварэньнямі твораў клясыкаў францускага экзыстэнцыялізму Альбэра Камю і Жана Поля Сартра, зробленымі і выдадзенымі яшчэ ў пачатку 1990-х гадоў. Гэта быў цікавы час, калі ў Беларусі яшчэ не было той дэградацыі дзяржаўнага ўладкаваньня, якую мы назіраем сёньня, а інтэлектуалізм толькі ўбіваўся ў сілу — той этап, якія зь сёньняшняга часу можа выглядаць як мара.
***
“Па-за тым, што ёсьць уласна чалавечым, — піша Бэргсон, — камічнага няма. Краявід можа быць прыгожым, маляўнічым, велічным, невыразным ці брыдкім, але ён ніколі ня будзе сьмешным. Мы пасьмяемся з жывёлы, але таму, што нас уразілі ў ёй уласьцівыя чалавеку паводзіны або чалавекападобны выраз. Мы пасьмяемся з капелюша, але сьмяяцца будзем не з кавалку лямцу або саломы, а з формы, якую надалі яму людзі, іначай кажучы — з чалавечае прыхамаці, якая ў ёй увасобілася… Як сталася, што такі важны факт, пры ўсёй сваёй прастаце, не прыцягнуў больш пільнай увагі філёзафаў? Шмат хто вызначаў чалавека як “жывёлу, якая ўмее сьмяяцца”. З такім самым посьпехам мы маглі б вызначыць яго як жывёлу, якая выклікае сьмех, бо калі сьмех удаецца выклікаць якой-небудзь іншай жывёле ці неадушаўлёнаму прадмету, дык толькі дзякуючы іх падабенству з чалавекам, дзякуючы таму таўру, якім чалавек іх пазначыў, або ўжываньню, якое чалавек ім акрэсьліў“.
Адразу заўважу, што гэткую антропаморфнасьць сьмеху ніякім чынам нельга атаясамліваць з гуманізмам ва ўсёй паўнаце і пазытыўнасьці гэтага слова. Сьмех, як мы пераканаемся, ня мае нічога агульнага ні з дабром, ні са спагадай. Мяне, дарэчы, гэтая рыса сьмеху бянтэжыла яшчэ зь дзяцінства.
У Бэргсона ўражвае сучаснасьць мовы і дакладнасьць выказваньня, што мы атрымліваем і ад самога аўтара і перакладчыка, які настроіў беларускую мову як інструмэнт, што трапна перадае ўсе адценьні сэнсу, усе водбліскі і водсьветы думкі. Думка, галоўны герой у жанры эсэ, тут максымальна свабодная, але і жорстка дысцыплінаваная, яна не дапускае шматзначнасьці або будзь-якой размытасьці. Яна выразна складаецца цыклічна — завязка, раскрыцьцё, выснова. І так кола за колам тэма разьвіваецца, прыводзячы да нечаканых адкрыцьцяў, якія часта гучаць афарыстычна.
***
Чытаць такую кнігу заўсёды цікава. Пагатоў калі да сьмеху ў цябе самога з маленства засталіся неадказаныя пытаньні. Маю на ўвазе: чаму сьмех найчасьцей выклікаюць чыесьці пакуты. Менавіта ў дзяцінстве, яшчэ зь фільмаў Чапліна ці мульцікаў пра Тома і Джэры заставалася дзесьці ў падсьвядомасьці гэтае пачуцьцё несправядлівасьці, калі хтосьці пасьлізнуўся ці кагосьці ўдарылі і ў кожным разе герою балюча, а ўся кіназаля рагоча да сьлёз, ня можа спыніцца і ты рагочаш разам з усімі, хоць ужо разумееш, што гэты сьмех пусты, каб не сказаць: бесчалавечны, як твой асабісты канфуз, і гэтым застаецца ў тваёй памяці — як пытаньне.
Вядома з савецкага дзяцінства: нельга сьмяяцца над чужым горам. Але ж мы сьмяемся. І быццам нельга назваць наш сьмех зларадзтвам. А на справе атрымліваецца, што сьмех і радасьць — розныя рэчы.
Магчыма, празь фільтар Бэргсонавага аналізу варта было б прапусьціць савецкія камуністычныя пастуляты, напрыклад, пра камуністычнага чалавека як пэўны ідэал. А можа і ня варта, бо можа скончыцца вялікім сьмехам, або зломіцца сама навука францускага эсэіста. Бо акажацца, што загана — у самой чалавечай прыродзе. А значыць, ніякага такога ідэальнага савецкага чалавека і быць ня можа. Як і не было. Бо па сутнасьці чалавек ня можа не чыніць зла, хоць бы як мясаед і драпежнік, які збудаваў фэрмы, што мала чым адрозьніваюцца ад лягераў сьмерці. Адно што гаварыць пра гэта не прынята. Асабліва, гаворачы пра сьмех.
Словам, рана ці позна трэба з гэтым разабрацца ды зьняць “выклятае пытаньне”, якое бянтэжыла мяне зь дзяцінства.
***
Сваё тлумачэньне сьмеху Бэргсон базуе на словах нячуласьць і няўважнасьць, як умове для самой магчымасьці ўсякага сьмеху. Раўнадушнасьць, абыякавасьць — натуральнае асяродзьдзе для сьмеху. Чуйныя ды ўважлівыя душы сьмеху ня ведаюць і не разумеюць.
“Зірніце абыякава, — кажа Бэргсон, — і шмат якія драмы ператворацца ў камэдыю”.
Памятаю гутарку на “Белсаце”, дзе абмяркоўвалі, ці з усяго можна сьмяяцца. Адказы ўдзельнікаў падзяліліся. А як бы гучаў адказ францускага аўтара? Паводле Бэргсона, сьмяяцца з усяго — можна, калі ты абыякавы.“Камічнае патрабуе анэстэзіі сэрца, яно зьвяртаецца да чыстага розуму”.
Іншымі словамі, сьмех не цярпіць пачуцьцяў. І мы сьмяемся з жартаў Чарлі Чапліна менавіта таму, што глядзім на ўсё безэмацыйна. Праўда, кніжка Бэргсона пабачыла сьвет задоўга да першых фільмаў Чапліна, якія зьявіліся толькі ў 1914 годзе.
***
Думаю, Зьмітру Коласу давялося зь перакладам няпроста, бо ад дакладнасьці сэнсу залежыць зразумеласьць тэксту. Напрыклад, “камічна выглядае няўважнасьць”, —піша Бэргсон. Але што гэта такое? Гэта тое самае, што няўважлівасьць, толькі ў больш шырокім сэнсе:
“Яно так, бо ўсе гэтыя экзальтаваныя, апантаныя хімэрамі шаленцы зь іх дзівакаватай разважлівасьцю выклікаюць у нас сьмех, закранаючы тыя самыя струны, запускаючы той самы мэханізм, што і ахвяра жарту ў працоўным кабінэце ці мінак, які пасьлізнуўся на вуліцы. Па сутнасьці ўсе яны — тыя самыя мінакі, што бягуць і падаюць, тыя самыя наіўнякі, што робяцца ахвярай падману, — гэта шукальнікі ідэалу, якія спатыкаюцца аб рэчаіснасьць, прастадушныя летуценьнікі, якім рэальнае жыцьцё расстаўляе свае падступныя пасткі. Яны — чэмпіёны няўважнасьці, з тою адметнасьцю, што ў адрозьненьне ад іншых іх няўважнасьць — сыстэматычная, прывязаная да адной цэнтральнай ідэі (і ўсе іх нягоды таксама зьвязаныя між сабою адной няўмольнай лёгікай, зь якою рэальнасьць ажыцьцяўляе карэкцыю іхных мараў) і таму камічны эфэкт, які выклікаюць іхныя ўчынкі, здольныя бясконца выклікаць у нас усё большы сьмех”.
У савецкія часы сама гэтая “няўважнасьць”, што дазваляла сьмяяцца з камуністычных парадкаў усяляк гасілася, а самі жарты ператвараліся ў антысавецкую прапаганду і гатовыя былі быць пакаранымі расстрэлам ці зьняволеньнем у лягеры. Легальна сьмяяцца дазвалялася толькі ў цэнзураваных творах літаратуры, тэатру ці кіно. Хоць уся рэчаіснасьць была проста створаная для сьмеху. Але менавіта ад сьмеху такую рэчаіснасьць баранілі пэрсанажы зусім іншага, трагічнага тэатру, якія былі няздольныя зьмяняцца:
“Камічны пэрсанаж сьмешны роўна настолькі, наколькі ён сам гэтага ня бачыць. Пэрсанаж трагедыі, нават ведаючы, як мы яго ацэньваем, ніяк ня зьменіць сваіх паводзінаў; ён будзе дзейнічаць, як дзейнічаў, нават цалкам усьведамляючы, што ён сабой уяўляе, нават выдатна разумеючы, якую агіду ў нас выклікае”.
Розьніца тут — у самой прыродзе жанраў камэдыі і трагедыі. Зразумела, што Лукашэнка, напрыклад, які б зьмяняўся, выглядаў бы камэдыйным пэрсанажам, чаго ён дапусьціць ня можа і не жадае, як і таго, каб узьняцца над усім гэтым тэатрам. Таму ён абірае сваю нязьменнасьць у трагедыі, якую сам жа і творыць.
***
Памятаю, колькі было няўстрымнага сьмеху ў школьныя часы. Такія выбухі заўсёды здараліся калектыўна, цэлым гуртом, які ўзьбіваўся на адзін настрой, на адну ноту. З чаго сьмяяліся, ня памятаю, але магу даверыцца Бэргсону:
“Сьмех заўсёды выклікае мэханічная абалонка жывога. Дагэтуль жывая істота, пра якую ў нас вялася гаворка, была перадусім істотаю чалавечай, індывідуўмам. А мэханічнае прыстасаваньне — наадварот, рэччу. Сьмех у нас выклікала вокамгненнае пераварочваньне індывідуўма ў рэч, калі мы пагаджаемся бачыць наш вобраз у гэтым ракурсе. Але давайце пяройдзем цяпер ад дакладнай ідэі мэханізму да больш расплывістай ідэі. Перад намі паўстане шэраг новых сьмехатворных вобразаў, якія будуць узьнікаць у выніку, так бы мовіць, размываньня абрысаў першапачатковага ўяўленьня, што дазволіць вывесьці новае правіла: мы сьмяемся заўсёды, калі чалавечая асоба выклікае ў нас уражаньне рэчы.
Мы сьмяемся з Санча Панса, калі яго валяць на капу і падкідаюць у паветра, як нейкі мячык. Мы сьмяемся з барона Мюнхгаўзэна, калі ён ператвараецца ў гарматнае ядро і ляціць у космас“.
Бэргсон кажа, што заўсёды камічны аўтаматызм, які імітуе жыцьцё.
Я памятаю той сьмех з кінакамэдыяў. І таксама гэта быў сьмех гуртом, усёй кіназаляй. Але памятаю толькі адзін выпадак, калі сам з сабою, няўстрымна рагатаў над кнігай. Той унікальны выпадак здарыўся з кнігай нямецкага аўтара Франца Ксавэра Кроца, прычым сьмяяўся я ўголас, інакш не было як і сьмяяўся, пакуль не дачытаў да канца. Цікава, што гэта была кніга п’ес. І гэта быў прэцэдэнт.
Ня памятаю, ці ўдалося мне расьсьмяяцца калісьці над нейкім творам беларускай літаратуры. Хутчэй за ўсё, не. Над камэдыямі Кандрата Крапівы ці Андрэя Макаёнка я не сьмяяўся, хоць там былі тыя самыя Бэргсонавы прыёмы рыгіднасьці, то бок, нягнуткасьці ды аўтаматызму. Але тут, відавочна перамагаў кантэкст, адначасова сьмешны і трагічны. Згадваюцца яшчэ “Запіскі Самсона Самасуя“ Мрыя і “Запіскі афіцэра Чырвонай арміі“ Пясэцкага, аповесьці Янкі Брыля, магчыма, для беларускага эсэ пра сьмех у нас яшчэ не прыйшло належнай свабоды.
***
Каб зрабіць канчатковыя высновы, перавесьці размову ў маральную плашчыню, Анры Бэргсон вяртаецца да ўжо згадванай няўважнасьці:
“Чаму няўважнасьць камічная?.. Калі б людзі былі заўсёды ўважлівыя да жыцьця, калі б мы стала падтрымвалі кантакт зь іншымі і кожны з самім сабою, уражаньня, нібыта нашымі ўчынкамі кіруюць вяровачкі і спружынкі, ніколі не ўзьнікала б. Камічнае — гэта той бок чалавека, якім ён падобны да рэчы, гэта той аспэкт чалавечай дзейнасьці, які сваёй спэцыфічнай рыгіднасьцю (то бок нягнуткасьцю) нагадвае функцыянаваньне звычайнага мэханізму, яго аўтаматызм — словам, рух без жыцьця. Яно сьведчыць, такім чынам, пра недасканаласьць асобнага чалавека ці калектыву, якая патрабуе неадкладнай папраўкі. Сьмех і ёсьць такою папраўкай. Сьмех — гэта своеасаблівы грамадзкі жэст, які высьвечвае і ганіць усякую чалавечую і сытуацыйную няўважнасьць”.
“Сьмех, — кажа ён, — гэта перад усім выпраўленьне. Створаны, каб прынізіць, ён павінен выклікаць у чалавека, на якога скіраваны, балючае ўражаньне. Грамадзтва помсьціць празь сьмех за тыя вольнасьці, якія зь ім жа і былі здабытыя. Сьмех не дасягаў бы мэты, калі б нёс на сабе пячатку спагады і дабрыні“.
Так выглядае адказ на мае пошукі спагады, якая кудысьці зьнікае ў самых сьмешных сцэнках. Паводле Бэргсона, сьмех не магчымы ў асяродзьдзі дабрыні. Бо сам сьмех паводле прыроды ня добры і, напрыклад, не справядлівы. Наадварот, ён злы і менавіта ў такой ролі ён можа быць ацэнены як карысны. Ягоная мэта — канстатуе Бэргсон — запалохваць, прыніжаючы. І толькі пасьля гэтага можна казаць пра карысьць сьмеху які такім чынам — праз страх і прыніжэньне — заахвочвае нас, нібыта, дзеля нашага ж дабра, выпраўляць гэтыя заганы і ўнутрана самаўдасканальвацца.
