У трэцім выпуску альманаха “Апостраф”, які пабачыў свет у траўні 2025 году, сярод іншага было надрукавана эсэ пісьменніка Андрэя Федарэнкі “Нацыя пісьменнікаў”, дзе аўтар разважае пра лёс беларускай мовы і ейнае месца ў сваім жыцці. Bellit.info друкуе тэкст цалкам.
1
Калі я цяпер бачу дзе-небудзь у Мінску, часцей за ўсё ў метро, чародку вясковых дзяцей, якіх прывезлі ў сталіцу на экскурсію (тое, што вясковыя, лёгка пазнаецца — не па адзенні, канечне, а па паводзінах, па загары, па вачах, паходцы, асабліва па руках, звыклых да фізічнай працы), дык першае, што адчуваю, гэта салодкасць у сэрцы і даўнюю настальгію — сам такі быў, да таго часу, пакуль не пачую, як яны гавораць — і тады ўпадаю ў нейкае здранцвенне. У іх зусім няма беларускага акцэнту! Знік без следу. Не проста свабодна, а натуральна, менавіта як на роднай мове размаўляюць яны па-руску. Можна падумаць, што гэта якіясь разанска-тульска-калужскі школьны дэсант, каб не мясцовыя чырвона-зялёныя піянерскія гальштукі.
Здранцвенне маё, аднак, цягнецца нядоўга. Неўзабаве яго змяняе такое, на жаль, цяпер знаёмае: а мо не ўсё так адназначна? Мо яно да лепшага? Можа, так і трэба? Няма акцэнту, затое не будзе праблем, і ўжо дакладна, у адрозненне ад майго вясковага пакалення, гэтыя маладыя людзі ўвойдуць у дарослае жыццё падрыхтаванымі да яго, без стрэсаў і «ломак».
2
Мы — маё вясковае пакаленне, народжаныя ў другой палове мінулага стагоддзя, гадаваліся, раслі, вучыліся ў амаль цалкам ізаляванай беларускамоўнай прасторы. Хата, двор, вуліца, школа, гульні, кнігі, радыё — суадносіны беларускай і рускай моваў былі прыкладна 90 на 10. І гэта было абсалютна нармальнай з’явай, як так і трэба. Прынамсі, мною. Я ўмеў чытаць і пісаць яшчэ да школы, вучоба давалася лёгка, а непрапарцыянальнае двухмоўе ніколькі мяне не бянтэжыла. Адзінае, з чым я, малы, напачатку не мог разабрацца, дык гэта з амонімамі. Я ўсё не разумеў, чаму словы гучаць і пішуцца аднолькава, але азначаюць рознае. Напрыклад:
«Седлать коней, собрать в дорогу свиту!» — крычаў кароль Лір.
Што за світа? Якія могуць быць зборы яе? Ды і сабраць можна толькі штось рассыпанае. Галоўнае, не было ў каго спытаць. Дарослым проста не хапала часу са мной важдацца, да таго ж пры ўсім жаданні не надта ўмелі яны тлумачыць. Калі ж сяк-так я даведваўся, што світа — зусім не наш кажух, які вісіць на цвіку каля дзвярэй і якога «сабраць» — пара секунд, а суправаджэнне караля, гэта яшчэ больш збівала мяне з толку. Уяўлялася, як чалавек 30—40 памагаюць каралю адзець кажух…
«Не щадя живота своего». Маё беларускае мысленне ўспрымала ўсё канкрэтна, літаральна — жывот у сэнсе чэрава. Уяўляўся чалавек, які паўзе на жываце, не шкадуючы яго, па вострым каменні, пабітым шкле, па карчах на балоце. Але няўжо гэта самая важная рэч, самы галоўны ў чалавека орган, які перадусім трэба берагчы? Нарэшце, калі мне растлумачылі, што жывот — ні многа ні мала жыццё, гэта канчаткова пераканала мяне, што ён, жывот, і праўда з’яўляецца найвялікшай каштоўнасцю ў свеце.
Але ні з чым я больш не мучыўся, як са словамі сліўкі, слівачнае масла, слівачнае марожанае. Паходжанне слова сліўкі, этымалогія іх былі настолькі зразумелымі, што я не меў патрэбы ні ў кога пытаць.
Сліўкамі ў нас звалі слівовыя дрэвы і плады на іх, — не слівамі, а менавіта сліўкамі. У нашым агародзе раслі чатыры такія, давалі вялікія, амаль з курынае яйка плады, але не вянгеркі і не кабылы, мясцовага гатунку, ружовыя, з сіняватым адлівам, і калі спелі, дык трэскаліся ад соку. І што, як з іх робяць масла? Якая ў іх увогуле сувязь з маслам, якое бывае толькі машыннае, алей — і з каровінага малака. Як п’юць каву са сліўкамі? Якое дачыненне да іх мае марожанае?
Так я, малы, і вырашаў гэтую мовазнаўчую праблему — як мікс малочнага і садавіннага. Я браў пячэнне ці скібку белага хлеба, намазваў маслам, зверху, у залежнасці ад пары года, клаў мякаць спелай сліўкі, сарванай з дрэва, пазбаўленай костачкі, або проста накладаў паўзверх масла слівовае варэнне, якое ў нас ніколі не пераводзілася. Неверагодна смачным было тое з кіслінкай «слівачнае» масла!
3
У нашай школе ўсе прадметы: хімія, фізіка, матэматыка, геаграфія, гісторыя і інш. былі па-беларуску, а самымі важнымі, самымі неабходнымі лічыліся беларуская мова і літаратура. Мала таго, у 6— 7 класах уводзіўся факультатыў, на якім мы вучыліся пісаць вершы-рыфмаванкі, гумарэскі, нататкі ў раённую газету (канечне, беларускамоўную ад першага да апошняга слова). Нібыта нас рыхтавалі на пісьменнікаў, настаўнікаў ці філолагаў. Не без цікавасці прачытаў я нядаўна ў аднаго рускага эсэіста такое: «Афіцыйна СССР называўся краінай рабочых і сялян. Хаця па сутнасці ўсе разумелі: перадусім гэта была краіна пісьменнікаў. Стварылі яе журналісты і пісьменнікі, па праекце, вычытаным у кнігах іншых пісьменнікаў, і сама лепш, вальней за ўсіх у гэтай краіне жылося людзям, звязаным з літаратурай…» Для нас, беларусаў, гэта тым больш цікава, калі ведаць, што афіцыйна толькі пісьменнікам і дазвалялася, і было бяспечна гаварыць па-беларуску ў БССРы.
Усё было цудоўна, пакуль мы знаходзіліся ў сваім ізаляваным беларускамоўным анклаве. Але як толькі скончылася школа, так адразу стала ясна, што нас зусім не таму вучылі. Для рэальнага жыцця неабходна была адна толькі руская мова. Мы ж умелі па-руску чытаць і пісаць і зусім не ўмелі гаварыць, а тым больш — думаць па-руску (упэўнены, што большасць не ўмее дасюль). Тым не менш нас, не падрыхтаваных, не загартаваных, не абароненых, выпусцілі, як малькоў у вялікую ваду, у цалкам рускамоўную стыхію, у здзекліва-чужы, варожы да нас свет, дзе беларуская наша родная мова аказалася не бясцэнным набыткам, а саромнай плямаю, беларускі акцэнт — праклёнам. Мы былі эмігрантамі ў роднай краіне, людзьмі другога, трэцяга гатунку.
Я і цяпер не разумею, нашто нас 8—10 гадоў вучылі гэтай мове, калі потым немагчыма было ёю карыстацца? Што за езуіцкі эксперымент? Хай бы ўжо або забаранілі яе, зліквідавалі дарэшты (як у некаторых школах, што фармальна, на паперы лічыліся беларускімі, а вучылі ў іх па-руску, і гэта было больш гуманна, чым у нашым выпадку), або стварылі хаця б якія-ніякія варункі для яе жыццядзейнасці. А так — ні тое ні сёе.
На добры лад, выставіць бы той дзяржаве рахунак за ўсё гэта, за маральныя і матэрыяльныя пакуты, за здзекі, абзыванні, за паламаныя нізавошта лёсы… Ды дзе там! Нам у галаву не магло прыйсці, што нехта можа быць вінаваты, акрамя нас саміх.
Ніхто нас не шкадаваў, не падтрымліваў, ні настаўнікі, ні бацькі, увогуле на гэтую тэму стараліся не гаварыць, нібы яны, дарослыя, самі ў свой час праз нешта падобнае прайшлі і цяпер, навучаныя горкім вопытам, вымушаны быць асцярожнымі.
Мы таксама ахвотна лілі ваду на чужы млын. Самі з сябе збянтэжана, вінавата пасмейваліся, маўляў: што ж рабіць, калі такая ў нас нягеглая мова, непрыдатная ў жыцці, непатрэбная нікому.
І навыперадкі адно перад адным стараліся як мага хутчэй забыць яе, пазбавіцца акцэнту; самі заракаліся звязвацца з ёю і дзецям сваім і ўнукам наказалі.
4
Ёсць анекдот, як сын грае на скрыпцы, а бацька побач праглядае газету. Дабіраецца да спартыўных навінаў і бачыць: футбаліста перакупіў іншы клуб за некалькі мільёнаў даляраў. Бацька згортвае газету, глядзіць задуменна на сына і не вытрымлівае: «Ну, хопіць! Ідзі лепш на двор у футбол з хлопцамі пагуляй».
Сапраўды. У любой справе для развіцця павінна мець месца заахвочанасць. І родная мова не выключэнне. Няблага было б, каб з’явіліся ўмовы, пры якіх яе стане выгадна вучыць, а яна ў сваю чаргу пачне не перашкаджаць, а наадварот — памагаць людзям жыць.
Быў такі пісьменнік Уладзімір Дамашэвіч, вялікі абаронца і рыцар роднай мовы. З незапомных, яшчэ савецкіх часоў на кожным пісьменніцкм сходзе, выступленні, мерапрыемстве, дзе закраналася моўнае пытанне, ён браў слова і з выглядам чалавека, які зрабіў сенсацыйнае адкрыццё, заяўляў адно і тое ж:
— Я ведаю спосаб, як за суткі вярнуць прэстыж беларускай мове. Без ніякага прымусу і насілля. Толькі самахоць. (Маўчанне, чаканне.)
Трэба ўсяго толькі, каб па-беларуску загаварыла наша кіраўніцтва. Пажадана самае вышэйшае. І ўсё. Беларусы начальства паважаюць, пачнуць браць з яго прыклад і дзяцей падштурхоўваць…
Дарэчы, зусім не такая наіўная ідэя, як можа падацца. Шкада толькі, Уладзімір Максімавіч не патлумачыў, як яе рэалізаваць на практыцы. Бо інакш гэта нагадвае славуты сход мышэй, на якім яны вынайшлі паратунак ад ката: трэба было павесіць яму званок на шыю, пакуль ён спіць. Бяда ў тым, што так і не знайшлося смелага, хто б гэты план ажыццявіў.
Тое ж і ў нас. Выдатная прапанова Дамашэвіча, але хто і як пераканае ўлады загаварыць па-беларуску?
Што да мяне асабіста, я з некаторага часу на гэты конт мала перажываю. Мне ўсё здаецца, нават не так — я не сумняваюся, я цвёрда перакананы, што з беларускай моваю адбудзецца прыкладна тое ж, што і з нашымі балотамі; спачатку іх клялі, вынішчалі, асушалі, потым, калі высветлілася, што яны найважнейшае звяно сусветнай экасістэмы, пачалі ўсхваляць, узнаўляць, адраджаць, — таксама будуць насіцца і з моваю, калі зразумеюць, што без яе, як без балотаў, наступіць калапс, — вось тады і кінуцца яе рэаніміраваць, адраджаць, ратаваць, дрыжаць над кожным слоўкам.
5
Багацце нашай мовы, акрамя ўсяго іншага, у яе надзвычайнай сінанімічнасці.
У параўнанні з тою ж рускай моваю, дзе часта адным словам абазначаюцца самыя розныя паняцці. Распаўсюджаны прыклад — слова «адкрыць». У рускай мове адкрываецца амаль усё: дзверы, кніга, вочы, бутэлька, сезон… У нас кожнаму дзеянню свой дзеяслоў: дзверы адчыніць, кнігу адгарнуць, вочы расплюшчыць, бутэльку адкаркаваць, сезон распачаць і г.д.
Я такое вельмі люблю, калі ў слоўніку пасля слова кропка з коскай і далей яшчэ 3—4 сінонімы. Калі ласка, выбірай на свой густ, якім карыстацца, у залежнасці ад сітуацыі. Хай сабе ўжывае хто кахаю — хто люблю, хто сцяжынка — хто дарожка, хто верагодна — хто імаверна, хто вазок — хто каляска, хто майка — хто цішотка, хто білет — хто квіток… Такая разнастайнасць толькі на карысць і мове, і яе носьбітам. Здавалася б, хто з гэтым будзе спрачацца? А між тым ёсць людзі (не ведаю ўжо, што імі рухае), якія з цэлага букета сінонімаў чамусьці выбіраюць адно-адзінае слова, ужываюць толькі яго ды яшчэ і адстойваюць яго з незразумелай упартасцю. Некалі выдавец, якому я здаваў пераклад, зрабіў мне заўвагу:
— У трох месцах ты па-рознаму пішаш: рукзак, пляцак, заплечнік. Давялося паўсюль паправіць на заплечнік.
— Атрымаецца «закінуў за плечы заплечнік»…
— Не можа быць. Дзе? На якой старонцы? І праўда… А-а, дык вось чаму трэба сінонімы! — паволі адкрываў няхітрую ісціну выдавец.
Колькі разоў, ды, бадай, усё свядомае літжыццё я з гэтым сутыкаюся. Просіш, здаючы тэкст у друк:
— Калі што, пазваніце, напішыце, парайцеся.
— Само сабой! Што за пытанні.
Выходзіць кніга: замест любімы — улюбёны, замест таму назад — таму, замест украў — скраў, замест часнок — часнык, замест вачамі — вачыма… Лішні раз пераконваешся, што творчы дыктат, як і любы іншы дыктат, заключаецца ў элементарным навязванні свайго густу. «Палюбі тое, што я люблю». Яно не страшна, проста паніжае настрой і крыху выбівае з каляіны. Бо ты ж не просіш чагось немагчымага, зорку з неба, — просіш аб драбязе, а твая просьба ігнаруецца…
2024 год
