Пісьменніца і перакладчыца Ганна Янкута ў эсэ для dekoder.org і праекта “Беларусь — Зазірнуць у будучыню“ спрабуе асэнсаваць сцяну паміж Беларуссю і беларусамі, якія з’ехалі. Тыя, хто сёння знаходзіцца ў выгнанні, нібыта могуць свабодна гаварыць аб падзеях у краіне. Але яны вымушаныя не ўзгадваць імёны тых, хто застаўся, каб не нашкодзіць. Ці магчыма беларусам зноў аб’яднацца, калі ў памяці тых, хто па-за межамі краіны, застаецца адно толькі Беларусь іхнага мінулага, а не сапраўдная цяперашняя?
Мяне даўно цікавіць несупадзенне картаў з тым, што я бачу навокал. Не толькі тых, якія друкуюцца на паперы і, зафіксаваўшы пэўны момант, робяцца недакладнымі, як толькі гэты момант міне, але і інтэрнэт-праграм, якія пастаянна абнаўляюцца і дастасоўваюцца да зменлівай рэчаіснасці. Карты, якія нібыта мусілі б быць схематычнай копіяй свету, насамрэч заўсёды ад яго адстаюць.
Адлюстраваныя на іх аб’екты знікаюць, а новыя, ужо існыя, не паспяваюць з’явіцца да таго, як мы сутыкнёмся з імі ў сваіх блуканнях. Вось крама — на карце ёсць, а ў рэальнасці няма. Збанкрутавала? Пераехала на іншы адрас? Вось сядзіба ХІХ стагоддзя — ужо знесеная? Вось украінскі горад на лініі фронту — зраўнаваны з зямлёй? Калі на гугл-картах тыцнуць на Мар’інку, можна пабачыць фотаздымкі — дамы, цэрквы, парк. Але яшчэ ў сакавіку 2023 года ў інтэрнэце з’явілася відэа: бясконцыя чорныя палі з руінамі, менавіта так Мар’інка цяпер і выглядае. Карты — гэта акно ў мінулае, а наш свет — гэта свет картаў, на якіх суіснуюць розныя часы.
Пра прадказанні будучыні можна сказаць прыкладна тое самае.
***
Неўзабаве будзе тры гады, як я з’ехала з Беларусі, і ўжо паўтара года я там не была. Цяпер я жыву ў Польшчы. Яшчэ ў 2022-м мне ўдалося двойчы перасячы беларуска-польскую мяжу, каб сустрэцца з роднымі і вырашыць шэраг спраў, каб пабачыць, чым жыве мая краіна. Тады я трапіла ў Беларусь праз памежны пераход «Баброўнікі — Бераставіца», яго лёгка знайсці на карце. З 10 лютага 2023 года ён не працуе. Памежных пераходаў робіцца ўсё менш, ездзіць у Беларусь — усё рызыкоўней, людзей затрымліваюць і на мяжы, і ўжо дома, праз некалькі дзён пасля вяртання. І я не ведаю, як доўга гэта яшчэ будзе рызыкоўным, як доўга я не змагу туды паехаць.
Беларусь цяпер я ўяўляю такой, якой убачыла яе паўтара года таму, хоць за гэты час там напэўна шмат чаго змянілася. Краіна змянілася, а маё бачанне яе — не. І калі я ўяўляю вяртанне, то бачу састарэлыя карцінкі — тое, як я жыла некалі ў Мінску. Беларусь ужо жыве ў будучыні, я жыву ў яе мінулым. Я не ведаю, што там адбываецца, — не тое, што пішуць у навінах, а што адбываецца насамрэч. Мы больш не можам жыць у адным часе, прынамсі на нейкі перыяд нашыя будучыні разышліся. Я крочу ў сваю, яна — у сваю. Гэта будучыні, якімі мы не можам адна з адной падзяліцца. Мне ў яе будучыню нельга, а мая ёй нецікавая.
І ў нас ёсць толькі мінімальны набор сродкаў, каб уплываць на будучыню адна адной. Напрыклад, у 2023 годзе ў Беларусі ўвялі закон, паводле якога беларускі пашпарт нельга мяняць за мяжой, у амбасадзе, а толькі прыехаўшы ў краіну. Калі тэрмін дзеяння майго пашпарта скончыцца, я больш не змагу атрымаць новы. Так дзяржава хоча на мяне паўплываць, нешта мне давесці. Гэта ўскладняе маё жыццё, але я з гэтым неяк спраўлюся. Мой жа спосаб узаемадзейнічаць з Беларуссю — гэта кнігі. Аднак цяпер калі яны туды і трапяць, то хіба што цішком, кантрабандай. Нашмат прасцей вывезці кнігі з Беларусі, чым увезці ў Беларусь. І я больш не магу быць часткай яе жыцця, мой удзел у ім фільтруецца, тыя, хто мае там уладу, успрымаюць яго як шкодны.
У тым ліку для гэтага мяжа і існуе.
***
А можа, карты — гэта акно ў будучыню?
Беларусь суседнічае з пяццю краінамі, самая доўгая наша мяжа — з Расіяй, крыху меншая — з Украінай. Далей ідуць Літва, Польшча і — з ёй у нас мяжа самая кароткая — Латвія. Гэтыя межы вельмі красамоўныя. Беларусь — гэта 1283 кіламетры Расіі, 1084 кіламетры Украіны, каля 679 кіламетраў Літвы, трошкі больш за 398 кіламетраў Польшчы і амаль 173 кіламетры Латвіі (паводле звестак беларускага памежнага камітэта і «Вікіпедыі»). Еўрасаюза ў нас — каля 1250 кіламетраў, крыху менш, чым Расіі, але калі да Еўрасаюза далучыцца Украіна, перавага будзе навідавоку. Аднак мяжа працуе ў абодва бакі. Польшча — гэта трошкі больш за 398 кіламетраў Беларусі (прыкладна 11% ад агульнай даўжыні польскіх дзяржаўных межаў), Расія — гэта 1283 кіламетры Беларусі. У працэнтных суадносінах беларуская мяжа з Расіяй даўжэйшая, чым расійская мяжа — з Беларуссю. Геаграфія бязлітасная.
Функцыі мяжы — абмяжоўваць сябе і адмяжоўвацца ад іншых. Дакладна крэсліць свае контуры, не дапускаць пранікнення і ўзаемапранікнення — людзей, ідэяў, уплываў. Рабіць тое, што ўнутры, маналітам, рэччу ў сабе. Чымсьці накшталт турмы. Беларусь — месца з выразна акрэсленымі межамі, жыць у ёй дазволена не ўсім, і нават грамадзянства нічога не гарантуе. Шмат хто апынаецца за яе межамі: межы тычацца не толькі краін, яны разразаюць і нашы супольнасці. Беларускі свет цяпер падзелены на часткі, і не страціць сувязь па-над межамі — з сям’ёй, сябрамі, калегамі — наш цяперашні выклік.
Мяжа Беларусі з Расіяй адкрытая, на ёй, з пэўнымі выключэннямі, амаль няма памежнага кантролю. Мяжа Беларусі з Украінай — замініраваная. На мяжы Беларусі з Польшчай — плот, на мяжы Беларусі з Літвой — плот, на мяжы Беларусі з Латвіяй — плот. І ўсё ж мы пакуль не зусім не ізаляваныя, хоць і рухаемся ў гэтым кірунку. Каб ізалявацца дарэшты, патрэбна яшчэ шмат высілкаў.
***
Але ёсць будучыня, якую мы можам прадказаць з вельмі высокай ступенню імавернасці. Толькі гэтая будучыня — вельмі далёкая, яе прадказаннем займаюцца дакладныя навукі. Праз 24 тысячы гадоў у Чарнобыльскай зоне ўдвая зменшыцца колькасць радыеактыўнага элемента плутоній-239. Праз 100 000 гадоў карта сузор’яў у небе зменіцца да непазнавальнасці. Праз 250 мільёнаў гадоў усе зямныя мацерыкі зліюцца ў адзіны суперкантынент, які цяпер, з яго далёкага мінулага, мы называем Пангея Проксіма. Прыкладна праз мільярд гадоў Сонца зробіцца ярчэйшым, і акіяны на нашай планеце выпарацца, міне яшчэ колькі мільярдаў — і яно раздзьмецца ў чырвонага гіганта, а пасля скурчыцца ў белага карліка. І калі Зямля на той момант не спапяліцца ў пякельных сонечных хвалях, яна пачне паступова астываць і ўрэшце ператворыцца ў халодны і аточаны змрокам кавалак матэрыі, на якім ужо ніколі не будзе ўмоў для ўзнікнення вядомых нам формаў жыцця.
***
Мова таксама ведае нешта пра будучыню. «Абы не было вайны», — добра вядомая ў Беларусі фраза. Я не помню, каб нехта казаў яе па-руску, нават рускамоўныя. І яшчэ: «Хочаце як ва Украіне?» Калі пра нешта шмат гаворыцца — гэта не проста так, мова рыхтуе прастору да будучыні. Трэба толькі ўважліва слухаць.
***
Апошнім часам сацыёлагі і палітолагі ўсё часцей пішуць, што будучыня беларускіх пратэстаў ужо наступіла, новая норма ўсталявалася. Свет змяніўся, ён ужо іншы. Але калі зайсці на гугл-карты і тыцнуць на адзін з мінскіх раёнаў, там усё яшчэ можна пабачыць фота з забароненым у Беларусі бел-чырвона-белым сцягам, які лунае над будынкам, быццам 2020 год так і не скончыўся. Тады здавалася, што такія знакі можна будзе вывешваць заўсёды, насуперак любым рэпрэсіям.
Будучыня распадаецца на фрагменты, як гэты тэкст. Яна пішацца, як верш — бо часам толькі паэзія можа даць рады гэтай рэчаіснасці.
Што такое будучыня для палітычных эмігрантаў, уцекачоў? Кінуцца з галавой у вір новага жыцця ці ўсімі сіламі, насуперак абставінам, чапляцца за старое. І многія раз за разам абіраюць другі варыянт, жывуць у мінулым, чакаючы шансу вярнуцца. «Эпоха нас трымае», — гаворым мы. Але гэта не яна нас трымае, гэты мы за яе трымаемся. Мы хочам застацца ў 2020 годзе, наперакор рэальнасці і часазлічэнню. Бо тое, што мы бачым навокал, не адпавядае таму, як мы жывём унутры сябе. І гэтаму ёсць тлумачэнне — інертнасць псіхікі, якая кепска адаптуецца да змен.
Каб вярнуцца ў Беларусь, я мусіла б не пісаць гэты тэкст. Кожны раз, гаворачы нешта публічна, я плачу за гэта правам трапіць дадому. Зрэшты, цяпер, калі стаўкі растуць штодня, гэта не такая і высокая цана. Я мушу штодня прымаць рашэнне: жыць так, быццам Беларусі няма, і ўлівацца ў рэальнасць новай краіны, альбо адмовіцца ад звычайнага прыватнага жыцця. І я ўсё яшчэ адмаўляюся, бо гэтага прапанаванага мне рэальнасцю звычайнага прыватнага жыцця не хачу. Прынамсі пакуль яно не наклала на мяне сваіх спецыфічных абавязкаў.
***
Жыццё нават на ўскрайку дыктатуры (а так я магла б акрэсліць жыццё палітычных эмігрантаў) вымагае дысцыпліны, нават у дробязях. І я ўвесь час на іх спатыкаюся. Набываю святочныя паштоўкі, якія адпраўлю ў Беларусь, многія з іх — з белымі і чырвонымі дэталямі, як бел-чырвона-белы сцяг. Прыглядаюся да паштовак з лупай і думаю: можна такія ці не? Выбіраю словы, пішучы некаму ў Беларусі паведамленне, асабліва не надта блізкім знаёмым, з якімі няма пастаяннай сувязі. Бяспечна ці не? Я не ведаю, хто ў гэты момант трымае ў руках іх мабільны. «Я магу табе цяпер напісаць?» У перапісцы нагадваю: калі прачытаеш — выдаляй. Пазначаю ў сацыяльных сетках: з Беларусі не лайкайце. Перш чым думаць пра тое, што можна, я думаю пра тое, што нельга. Я — чалавек з дыктатуры, і мае страхі (і ўласныя, і атрыманыя ў спадчыну ад папярэдніх пакаленняў) таксама нарадзіліся ў дыктатуры.
***
Калі цяпер я адкрываю гугл-карты, то бачу назвы па-польску, згодна са сваёй лакалізацыяй. Усё ж гэта вельмі важна — на якой мове падпісаныя на картах тапонімы. Іначай расіяне б не мянялі на акупаваных украінскіх землях указальнікі — з украінскай мовы на рускую. І ў мінскім метро надпісы беларускай лацінкай, якія раней дублявалі кірылічны варыянт, не перапісваліся б па-руску. Нават алфавіт мае значэнне.
***
Мы жывём у сітуацыі, калі нас актыўна каланізуюць. Суседняя дзяржава — Расія (1283 кіламетры будучыні з Расіяй) — выдаткоўвае велізарныя рэсурсы на тое, каб мы заставаліся пад яе ўплывам. Выйсці з гэтага працэсу мы не можам, бо нашых рэсурсаў — любой беларускай супольнасці ці нават Беларусі як дзяржавы — для гэтага недастаткова. Магчымасці Расійскай імперыі, Расіі заўсёды былі несупастаўна большымі за нашы. А калі нехта хоча, каб цябе — такім ці такой, як ты сябе бачыш — не было, і ўкладае ў гэта шмат сіл і сродкаў, супрацьстаяць гэтаму вельмі цяжка.
Русіфікацыя — не толькі пра мову ці культуру, гэта яшчэ і пра лад мыслення.
У такой сітуацыі мова заўсёды робіцца большай за саму сябе. Мова: не толькі беларуская і руская. Гэта яшчэ і мова любові, да свайго і чужога, альбо нянавісці — таксама да свайго і чужога. 13 лютага 2023 года беларускі праваабаронца і лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру Алесь Бяляцкі гаварыў на сваім судзе пра нацыянальнае прымірэнне, і гэта таксама тое, на што здольная мова. Ён атрымаў 10 гадоў калоніі. Але мова картаграфуе і немагчымасць такога прымірэння, нежаданне быць як «той бок», прагу змыць з сябе тое, што магло б неяк з ім звязваць. «Вось яны, а вось мы» — так называецца верш, які ў 2020 годзе напісаў Альгерд Бахарэвіч. Гэты верш дагэтуль застаецца актуальным.
Мова легітымізуе і раздзяляе, і гэтае раздзяленне цяжка пераадолець.
Калі рэальнасць разбілася, распалася на тысячу аскепкаў, як даць ім назву? Словы робяцца нязначнымі і значнымі адначасова, слоўнікі перазбіраюцца нанова. Турэмны слоўнік, слоўнік вайны. Часам мне здаецца, што калі карэктна ўсё апісаць, даць усяму поўнае сэнсу найменне, наш погляд мае шанец зрабіцца больш ясным. Магчыма, тады б мы ўбачылі і тое, у якім свеце жывём, і шляхі, якія некуды вядуць. Але ўсё апісаць немагчыма, раз за разам нешта застаецца няўлоўным, і рухацца наўслеп — яшчэ адзін наш цяперашні выклік. І мы нават не ведаем, на якой мове (якіх мовах) будзем гаварыць праз дзесяць гадоў, як будуць гаварыць нашы дзеці. Магчыма, многія — ужо на мовах краін нашага ўцякацтва: польскай, літоўскай, нямецкай, нейкіх іншых. Але мы ўсё адно мусім прагаворваць сябе, у тым ліку ў словах выбудоўваючы сябе і сваю будучыню.
Калі я спрабую апісаць свой свет, то быццам гандлююся з мовай, просячы яе дазволіць мне крыху больш, чым я магу.
***
І ўжо немагчыма ўспомніць, што насамрэч здарылася ў 2020 годзе. Памяць напэўна скажае той час, як карты скажаюць рэальнасць, і потым застанецца хіба што збіраць дакументальныя сведчанні, супастаўляць свае ўспаміны з чужымі. Потым — гэта калі? Будучыня пратэстаў — гэта калі мы дазволім сабе іх успомніць? Ці калі гэта ўжо можна будзе зрабіць без лакун, не апускаючы імёнаў і не замазваючы фотаздымкаў? Але лакуны замацоўваюцца ў памяці, застаюцца ў ёй белымі плямамі, перамагчы іх немагчыма. У найлепшым выпадку можна хіба што крыху змяніць карту гэтых белых плямаў. Гэта вынік шматлікіх фактараў, у тым ліку прапаганды і хлусні. Яны ўрастаюць у наша жыццё, як бы мы ні супраціўляліся і як бы ад іх ні адгароджваліся. І мы мусім таксама гэта ўлічваць. Мы змяняемся пад іх уплывам, часта — незаўважна для сябе. Папраўку на гэта варта рабіць усюды — у эміграцыі, вонкавай ці ўнутранай, у Беларусі і за яе межамі. Бо хлусні, як і гвалту, мала любой прасторы, яны будуць выплюхвацца вонкі, сіліцца захапіць усё новыя тэрыторыі. Яны здольныя ўплываць нават на адлегласці. Але і свабода, тое, як мы яе бачым, — таксама. І ў гэтым сэнсе межы — і тыя, хто іх будуе, з абодвух бакоў — цярпяць паразу.
***
Я нічога не магу расказаць пра Беларусь, толькі пра беларусаў, якія жывуць за мяжой. Пра сябе. Бо пра Беларусь я ўжо нічога не ведаю, а ведаючы нешта, мушу трымаць язык за зубамі. Каб гаварыць пра Беларусь публічна, трэба добра ўзважваць словы, каб нікому не нашкодзіць. Часта перш чым агучыць факт, нават самы нявінны, я правяраю, ці згадваўся ён ужо ў адкрытым доступе. Найлепш — у маніторынгах праваабаронцаў, бо праваабаронцам я веру: калі яны нешта апублікавалі, значыць, гаварыць пра гэта можна. Старанна падбіраю выразы ў публічных выступах, баючыся нешта выдаць, прыцягнуць лішнюю ўвагу — да імёнаў, ці кніг, ці падзей, ці нейкіх хітрыкаў, якія дапамагаюць унутры краіны.
Я магу гаварыць толькі з паўзамі, узважваючы кожны сказ. Часам самае важнае — гэта і ёсць паўза.
Кожны «ENTER» тут — гэта паўза, тры зорачкі — доўгая паўза.
Я мушу гаварыць павольна.
Маўчанне таксама закранае не толькі тых, хто застаецца ў Беларусі, яно выходзіць за яе межы і робіцца вызначальнай рысай часу дыктатуры.
У маўчання шмат абліччаў.
Гэта маўчанне пра колішніх ахвяраў савецкіх рэпрэсій і пра іншыя народы, якія жылі на нашых землях. Закрытыя архівы. Схаваная статыстыка. Зацёртыя ўспаміны пра першыя дні пасля выбараў 2020 года, калі праз катаванні прайшлі тысячы чалавек. Зачыстка незалежных медыя і прызнанне іх «экстрэмісцкімі» (даць інтэрв’ю нейкаму з незалежных медыя, літаральна нешта сказаць — гэта ўжо злачынства). Зняволенне сведак. Інкамунікада — гвалтоўнае блакаванне любых кантактаў палітзняволеных з вакольным светам і доўгая адсутнасць ад іх хоць якіх навін.
Мы не ведаем нічога: ні колькі чалавек памерла ад каранавіруса, ні колькі з’ехала, ні колькі сядзіць у турме. У нас няма дакладных лічбаў, а ёсць толькі цьмяныя мноствы, якія вымяраюцца паводле ўскосных сведчанняў, матэматычна ці інтуітыўна.
Нехта з беларусаў маўчыць ад невымоўнасці. Ад недахопу слоў, ад немагчымасці акрэсліць тое, што адбываецца, даць яму слоўнае вымярэнне.
Нехта накладае для сябе табу на абмеркаванне турмаў і рэпрэсій, бо гэта жывы досвед няспынных пакут, тэарэтызаванне на такім фоне здаецца блюзнерствам.
Нехта свядома выбірае маўчаць пасля таго, як Расія напала на Украіну, у тым ліку каб даць больш прасторы для ўкраінскіх галасоў.
Маўчанне — дзеянне актыўнае.
***
Маўчанне таксама мае сваю будучыню.
У ім усе беларускія палітзняволеныя выходзяць з турмаў і расказваюць, што з імі ўвесь гэты час рабілі. Пачынаюцца публічныя размовы пра гвалт падчас выбараў 2020 года і пасля іх. Адкрываюцца архівы, і можна атрымаць поўнае ўяўленне пра рэпрэсіі савецкага часу, а таксама пра ўсе астатнія часы, якія пакінулі ў нас сляды.
Маўчанне — шматбаковавострае, рана ці позна яно зачэпіць усіх.
І мы мусім быць гатовыя жахнуцца, дазнаўшыся, што хавае ад нас маўчанне, калі яно ўрэшце перарвецца.
***
Яшчэ ёсць нябачнасць, яна бывае двух відаў. Першы — калі ты хаваешся, ператвараючыся ў хамелеона, невідочнасць, наўмысная недасяжнасць для чужога зроку. Гэта від улады над светам, часам адзіны, які сабе можна адваяваць. Другая — як вынік таго, што цябе не хочуць бачыць, выкрэсліваюць са сваіх картаў і са сваёй гісторыі. Калі нехта адмаўляецца цябе бачыць, цябе нібыта і няма. Гэта ўсё таксама актыўныя дзеянні — і нябачнасць, і нежаданне бачыць. Нежаданне бачыць — першы крок да ізалявання.
Вельмі лёгка не бачыць таго, што адбываецца за мурам.
***
Але гэта і ёсць наш час і наша гісторыя, і мы мусім яе пражываць, суадносячы свае мары з картамі. У нас не будзе як у Варшаве. У нас не будзе як у Берліне. Калі нам выпадзе шанец і мы здолеем яго скарыстаць, то, можа, у нас не будзе як «пад Масквой». А як будзе? Як у Мінску, як у Слоніме, як у Жабінцы. Калі не ў мяне, дык у кагосьці, хто будзе пасля мяне. Будучыня гэтага ў мяне не адбярэ. Бо галоўнае, што я як беларуска маю пасля 2020 года — гэта давер да людзей. Я сапраўды веру ў беларусаў, і тых, што ўнутры, і тых, што звонку. Веру, што мы робім усё магчымае, рухаючыся навобмацак у пошуку сваіх далейшых шляхоў. Ідзём як умеем і як уяўляем, нават калі часам не можам паразумецца ці выбіраем розныя маршруты, кіруючыся да сваёй мэты.
Крыніца загалоўнага фота
