Сяргей Дубавец у новым выпуску “Літаратурных зацемак”, падкаст-праекта спецыяльна для Bellit.info, расказвае пра біяграфічны раман Паўла Анціпава “Куда-нибудь приезжать что-нибудь делать и уезжать”, які выйшаў сёлета ў выдавецтве “Мяне Няма”.
Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.
У мяне асаблівыя дачыненьні з кнігамі, што напісаныя па-расейску. Кожны раз гэтая вялікая і магутная мова з падсьвядомасьці, быццам узьюшаны конь, патрабуе паводзіць сябе адпаведным узьюшаным чынам. Аўтар нібыта павінен адпавядаць клясыкам сваёй усебаковай абавязковасьцю, пэўнай пісьменьніцкай напышлівасьцю ды вычарпальнасьцю — як медны коньнік, што ўсіх перамог, ці які-небудзь Паўка Карчагін, які дыктуе сваю прозу жонцы, бо сам хворы ды асьлеплы ляжыць у ложку. Сама такая літаратура вымагае пэўнай паставы ад аўтара і ад чытача. Мы ўступаем у дачыненьні, як два байцовыя пеўні.
З Паўлам Анціпавым усё ня так. І колькі я не спрабаваў настроіць сябе на ягоную расейскую літаратуру, увесь час само сабой вярталася адчуваньне, што чытаю па-беларуску. Я нават намаляваў сабе ва ўяўленьні прозьвішча аўтара праз О — Онтипов — і гэта крыху змазала вастрыню праблемы. Але зноў ненадоўга.
Словам, Анціпава, які піша па-расейску, я чытаў як па-беларуску. Эфэкт чытаньня па-расейску і па-беларуску розны. Па-беларуску няма такой мудрагельнасьці стылю і пакручастых фраз, так уласьцівых расейскай літаратуры, якая быццам імкнецца падкрэсьліць гэтым, што яна — расейская. У Анціпава я не адразу і зразумеў, што гэта па-расейску. Тое, якім я ведаю аўтара, быццам не дапускала такога разуменьня. І чытаць было цікавей, застаючыся ў тым самападмане, што гэта свая, блізкая кніга.
Гэта ня толькі са мной бывае. Хтосьці ў сеціве напісаў пра нядаўні беларускі варыянт кнігі Віктара Франкла — псыхоляга ў канцлягеры. Раней чалавек чытаў гэтую кнігу па-расейску і яна яму спадабалася як кніга. А цяпер перачытаў па-беларуску і ўспрыняў яе як сваю. Вось у чым справа. Невядома колькі і якіх фактараў працуюць на тое, каб кніга адчувалася як свая, але факт ёсьць фактам. Як кажа расейская прыказка: свая кашуля бліжэй да цела.
Я нават зірнуў на раман Паўла Анціпава “Кароткая гісторыя прэміі Г.“, бо быў перакананы, што прачытаў яго калісьці па-беларуску. Але аказалася, там у мяне тая самая гісторыя, што і цяпер. Дзесьці пад канец новае кнігі аўтар сам раскажа, у чым тут справа…
***
Дарэчы, акурат сёньня на сайце “Будзьмы” зьявілася апытаньне: Ці варта ім распавядаць пра творчасьць беларускіх музыкаў і пісьменьнікаў, якія сьпяваюць і пішуць па-расейску? Я выбраў варыянт адказу: Варта, калі зьмест мае выразны беларускі кантэкст або грамадзянскую пазыцыю, — і аказаўся ў большасьці. Кніга Паўла Анціпава трапляе ў гэтую катэгорыю. Хтосьці скажа, што яна замінае пашырэньню беларускай мовы, але яна якраз і ўвасабляе момант прыходу да беларушчыны. Мы ж разумеем, што большасьць чытачоў у сёньняшняй Беларусі беларускамоўную кніжку ня возьме ў рукі, патрэбнае пагружэньне ў саму праблематыку, і тут Анціпаўскае пагружэньне вельмі глыбокае, кудысьці адразу ў беларускамоўную тусоўку выбітных літаратараў, журналістаў, музыкаў, дзе можна дзяліцца самым патаемным, сварыцца ці выпіваць зь лідэрамі працэсаў.
У кнізе няма нічога абавязковага, у сэнсе прымусовага. Гэта як што-небудзь чытаць, што-небудзь не чытаць і не чытаць нічога. Здаецца, адзінае, што па-сапраўднаму турбуе аўтара — ці сапраўды ён аўтар? Ці сапраўды пісьменьнік? Ён згадвае, як вучыўся ў маскоўскім літінстытуце і я думаю, што такія сумневы падкідваюць яму медны коньнік і Паўка Карчагін. Расейскаму пісьменьніку павінна быць “мучыцельна больна”. Як раіў яшчэ Дастаеўскі ў лісьце да пісьменьніцы-пачатковіцы: каб добра пісаць, пакутаваць трэба. А тут колькі хочаш мізэрных пакутаў, але ня менш і адчуваньня шчасьця. І таму настойліва нагадвае пра сябе толькі адно: а ці сапраўды я пісьменьнік?
***
Не магу разабрацца ў сабе, калі чытаю і раптам разумею, што зусім не хачу “пра гэта ведаць”. Адкладаю. Але празь нейкі час ізноў бяру кнігу ў рукі. Урэшце да мяне даходзіць, што гэты няхітры тэкст быццам адсоўвае ў бок ўсе тыя важныя і сэнсоўныя справы, якімі я заняты, толькі для таго, каб можна было адчуць, што ты проста жывеш.
Зь іншага боку, калі адкінуць гэтыя абавязковыя праграмы маскоўскага літінстытуту, Анціпаў чытаецца лёгка, ні да чаго не змушае. Гэтае чытво — як разгон, каб думаць пра сваё або, напрыклад, запоўніць час, або заснуць…
Беларускія пісьменьнікі вучыліся ў маскоўскім літінстытуце з даўніх савецкіх часоў: Уладзімер Караткевіч і цэлая чарада імёнаў за ім. Юначая рамантыка ахутвала гэтую ўстанову, выбітныя імёны, тоўстыя часопісы, дэбютныя публікацыі… І Павал Анціпаў даў нырца ў гэтае паветра, але, бадай, эўфарыя хутка скончылася, таму што яна скончылася ў прынцыпе, і гэтая кніжка — як рыса пад колішняй радаснай, але эфэмэрнай дружбай народаў і дружбай літаратур. Цытую:
“Ён прыехаў з Ташкенту, быў начытаны і любіў, каб яго слухалі. Ён паступіў з аповесьцю «Ісусік» пра худога хлопчыка, якога не разумее жорсткі сьвет. У адной са сцэн хтосьці мочыцца на калёну, і тая становіцца «воглай». Я зайздросьціў Валерынаму лексыкону. Яго жаданьне выказвацца доўга і з самалюбаваньнем мяне прыводзіла ў шаленства, я прагнуў яго ўвесь час абломліваць. Таму паміж намі зь першых дзён усталявалася некаторая напружанасьць, хоць і не пазбаўленая месцамі дружалюбнасьці.
— Калі я знаёмлюся зь людзьмі, я разумею, што мне, на жаль, адкрыта болей, чым астатнім, — казаў Валера.
А ці не афігеў ты, чувак? — хацелася яму адказаць. — Калі ты такі ўнікальны і нікім непасьціжны, чаму так навязьліва імкнесься нам сябе патлумачыць?“
Анціпаў заўважае, як расьце гэтая мэнтальная расколіна і, аказваецца, цела колішняга савецкага адзінства — гэта фантом.
Ізноў — дзіўнае адчуваньне, калі перакладаеш гэты тэкст на беларускую мову. Быццам арыгінал і быў па-беларуску, а цяпер выйшла нешта… ніяк ня больш беларускае. І справа тут зусім не ў мацернай лексыцы. Справа ў навязьлівасьці героя Валеры, расейскай мовы і ўсёй расейскай культуры. Усё гэта — чапляецца за цябе, ліпне, прычым татальна, пачынаючы з расейскай літаратуры, якая галоўная ў школе, зусім безь ніякіх на тое прычын, ці з расейскага нападу на Ўкраіну, з рускага міру, які бесцырымонна хапае цябе і падступае да горла.
Аўтар параўноўвае маскоўцаў-студэнтаў з прыежджымі: “Як жа мы адно ад аднаго адрозьніваліся! Мы належалі да розных сацыяльных клясаў. Калі людзі, што прыехалі ў Маскву на Вышэйшыя літаратурныя курсы, былі як бы цалкам афігелыя, кінулі ўсё (а нам было што кідаць, наш узрост быў ад 25 да 40, і многія ўжо пачыналі жыць сякім такім жыцьцём — з нашага боку паступленьне можна было назваць подзьвігам), — а масквічы гэта зрабілі быццам ад нудоты. Маўляў, жывем у Маскве, працуем, час вольны ёсьць, чым бы сябе заняць? Гурток такі, гурток сякі, вось можна яшчэ літаратуры павучыцца. У іх гэта было ад збытку, у нас — ад нястачы”.
***
Між іншым, ці ведаеце розьніцу ўжываньня мацерных словаў у беларускай і расейскай мовах. Калісьці мне гэта растлумачыў Вінцук Вячорка. У беларускай мове маты ўжываюцца ў тых канкрэтных значэньнях, якія яны ад пачатку і маюць. Так запісалі этнографы. Напрыклад, Міхал Федароўскі ў томіку “Пёсэнкі фрывольнэ і танэчнэ“, то бок у прыпеўках — адной з кніг фундамэнтальнага збору пад назвай “Люд бялорускі“. А ў расейскай мове маты значаць проста ўсё і імі можна размаўляць, нават без дапамогі расейскае мовы. Не скажу, што Павал Анціпаў надта шмат мацярыцца, але робіць гэта якраз у расейскай стылістыцы і даволі віртуозна, як своеасаблівы мацерны Паганіні.
***
На адрозьненьне ад Валеры з Ташкенту, Павал Анціпаў не задаецца, як казалі ў маім дзяцінстве, не “памірае на міру” і дапускае, што тое, што ён піша — гэта “чушь”, як і тое, што ягоны Жывы Журнал не абавязкова чытаць якому-небудзь літаратурнаму мэтру Юзэфовічу. А мы не забываем, што гэта аўтарская біяграфічная проза, гэта значыць, у кожным разе нешта арыгінальнае і, можа быць, нават yнікальнае. Цытую:
“Юзэфовіч таксама мог не паехаць. На сэмінары яго звалі пастаянна, і ён ад іх стаміўся, але горналыжны курорт быў недалёка ад Менску, а Юзэфовіч у Менску ніколі ня быў, чаму б не скарыстацца выпадкам? Так мы і сустрэліся.
Яму спадабаліся мае апавяданьні, а мне спадабалася сама магчымасьць спадабацца вядомаму пісьменьніку. Ясная рэч, мяне бянтэжыла гэтая ўвага, маўляў, няўжо ж у мяне апавяданьні такія добрыя, ды ладна. Вось вечна гэты комплекс самазванца. Пішаш такі апавяданьні, пішаш, думаеш, блін, ну чым я горшы за іншых, нядрэнныя ж быццам бы апавяданьні, а потым хтосьці аўтарытэтны табе кажа: так, яны нядрэнныя, твая апавяданьні. Не, ну гэта нейкая памылка, напэўна: мае? Нядрэнныя?“
Хто такі, дарэчы, гэты Юзэфовіч? Расейскі пісьменьнік і гісторык. Бацькі разьвяліся, калі яму было два гады, бо бацька моцна піў. Дзед служыў у СМЕРШы. У расейцаў такое звычайна выклікае ўхвальную ўсьмешку, маўлях, ух, хорошо. У нас трохі ня так, варта ўзгадаць хоць бы драматычныя гісторыі п’янства Стральцова ці Караткевіча. Пра сьмершаўскіх увогуле лепш ня згадваць. Але сур’ёзнае разыходжаньне ў іншым.
Вось Павал Анціпаў, ён як бы несьвядома на дзьве літаратуры сябе дзеліць — на расейскую і беларускую. Тутэйшыя рускамоўныя пісьменьнікі, калі яны не на піку сацыяльных праблем, звычайна ўласна да “вялікуй рускай літаратуры” не дарастаюць. І тут справа ня ў якасьці літаратуры, а ў тым, што яны ня маюць доступу да расейскага кар’ернага ліфту.
Драма амбітных беларускіх канфармістаў ад культуры ў тым, што яны ўяўляюць сябе міхалковымі-гаварухінымі, для якіх канфармізм з часоў Пушкіна і Дастаеўскага — гэта ліфт у падручнікі і ў вечнасьць, куды нашых ніхто ня пусьціць. А свайго такога ліфту ў Беларусі няма і не было ніколі. У нас па-іншаму гэта ўсё адбываецца.
У менскай кавярні Юзэфовіч праводзіць Анціпаву майстар-клясу. Анціпаў паказаў яму Менск і старэйшы таварыш вырашыў малодшага павучыць. Маўляў, усе пісьменьнікі падзяляюцца на два тыпы: расказчыкі гісторый і мастакі слова. Дык а хто я? — заінтрыгаваўся Анціпаў. Мастак слова, — быў адказ. На суседнім століку стаяла мясная нарэзка, на каўбасных скрыльках павыступалі кропелькі тлушчу. Юзэфовіч кажа: Я б напісаў: “на стале стаяла каўбаса”, а мастак слова скажа: “каўбаса спатнела”.
***
У кнізе шмат тусовачнага багемнага жыцьця, найперш беларускага: фэстывалі, адрасы сустрэчаў і п’янак, тагачасныя героі і іх пакручастыя асабістыя дачыненьні, грошы… Усё досыць хаатычнае, для кагосьці і крыўднае, але што зробіш, так было. Нейкая работа, паездкі, кудысьці прыяжджаць, нешта рабіць і зьяжджаць… У прынцыпе, гэта і хроніка культуры. Ад якой, здаецца, нічога і не засталося.
А можа засталося? Хто гэта вызначыць — самі падзеі ці іх перажываньне-апісаньне аўтарам? Ці штосьці яшчэ, нейкая містыка, якая ўздыме ўсё гэта да вышынь грамадзкай цікавасьці, як гэта часта бывае ў Расеі, ад меднага коньніка да Паўкі Карчагіна. Ці як у нас, дзе цэлыя пласты літаратурнага жыцьця разам з сыходам удзельнікаў у лепшы сьвет лягаюць у пыл нябыту.
***
Паказальныя Анціпаўскія мучэньні з тым, ці пісьменьнік ён, адбываюцца ў кнізе паралельна з нацыянальнай самаідэнтыфікацыяй аўтара. Якраз гэта той дзіўны працэс, які тлумачыць, чаму напачатку я ніяк ня мог разабрацца з мовай кнігі. Сытуацыя, між іншым, для беларусаў даволі тыповая. Толькі мала каму гэта прыходзіць у галаву. Такія думкі ўпершыню патурбуюць Анціпава ў вёсцы Дуды, за сем кілямэтраў ад Іўя. Цытую:
“З касьцёлу выйшаў ксёндз і замкнуў за сабой высокія дзьверы. Ён падышоў да нас і спытаў, адкуль мы, што нас сюды прывяло і да таго падобнае — звычайныя ў такім выпадку пытаньні. Ксёндз гаварыў па-беларуску. Жэня з Настай яму па-беларуску ж адказвалі, а я проста ківаў галавой і афігеваў, трэба ж, жывая мова, ці што? Чаму я раней пра гэта ня ведаў? Толькі гадоў празь дзесяць я зьежджу пад Беласток у пошуках бабулінай мэтрыкі і там, пад Беластокам, мне пашанцуе, я адшукаю бабулінага суседа па вёсцы і, на маё зьдзіўленьне, буду размаўляць зь ім па-беларуску. І калі я буду зь ім размаўляць, дык успомню дзяцінства і паездкі да іншай бабулі на лета ў Крычаў. Пасьля іх я вяртаўся ў Менск гэкаюшчым і чэкаюшчым, у гэтым мне бачыўся асаблівы шык. Вось жа ж: мая радзіма Беларусь, ад Беластока да Крычава. А я па-руску размаўляю, вось гаўно”.
У цэлым аўтар апісвае сюжэты свайго жыцьця ў 2006-2013 гадах. Ужо мала што і згадваецца з той эпохі, але можна гэта ўспрымаць і як сюжэты грамадзкае актыўнасьці ў Беларусі, калі краіна, атрымаўшы магутны ўдар пад дых у 1994-96 гадах і паспрабаваўшы скінуць зь сябе чарговую гістарычную навалу, пачала зьмірацца з паразай і сыходзіць у гэтыя самыя актыўнасьці ды набрыньваць сіламі новага пакаленьня — новых літаратараў, журналістаў, палітыкаў. Агулам пуставатыя і малаплённыя гады, якія Павал Анціпаў зафіксаваў з унутранага боку, праз свой уласны ўдзел, чым ажывіў іх і яны загучалі.
Хто ведае, што будзе далей. Можа быць, дапытлівы Павал Анціпаў знойдзе свой глыбейшы радавод, даведаецца зь яго, што продкі ягоныя насамрэч былі Анціповічамі і зусім па іншаму гляне на сябе як на пісьменьніка.
