Уявіце сабе беларускі горад, буйны райцэнтр. Не вельмі далёка ад сталіцы – менш за сотню кіламетраў. Амаль цалкам зрусіфікаваны горад люмпенаў, пралетарыяў і вайскоўцаў. Горад старажытны, у гісторыі якога хапала добрага, але было больш кепскага. Гэты горад раздзяляе на дзве часткі шырокая рака, назва якой для ўсёй Еўропы з’яўляецца сінонімам паразы Банапарта. Горад крымінальнікаў і цыганскіх баронаў. Горад, дзе ўладу спрадвек трымаюць некалькі патомных кланаў, якія хутка і жорстка распраўляюцца з амбітнымі выскачкамі не з іх асяродку.
Гэта мой горад Барысаў, у якім я жыву вось ужо больш за дваццаць гадоў. Тут я ажаніўся, тут выраслі мае дзеці. Сам я нарадзіўся непадалёк, у вёсцы Мётча, якая раней з’яўлялася цэнтрам саўгаса. Сямнаццаць кіламетраў да горада – гэта было нішто для вясковых жанок, якія раніцой пешшу выпраўляліся, як самі казалі, «у Барысава», і вярталіся ўвечары з мяхамі за плячыма, несучы дахаты з дзясятак боханаў хлеба (сабе і скаціне), выхапленую ў гадзінных гарадскіх чэргах вараную каўбасу і калі атрымлівалася – пляшку «магазіннай» для свайго гаспадара. Часам хтосьці з вясковых хлапцоў, адвучыўшыся на трактарыста ў ПТУ і спазнаўшы на ўласнай скуры саўгасны прыгнёт, кідаў працу на зямлі і выпраўляўся працаваць у горад на «спічку» – запалкавую фабрыку, або на іншы які завод – балазе іх у Барысаве хапала.
Барысаў для мяне ў дзяцінстве быў месцам чужым і незнаёмым, ён найперш асацыяваўся з шэрым раённым шпіталем, пылам, дымам з заводскіх труб, смярдзючай чыгункай і вялізным саборам XIX стагоддзя ў старой частцы горада на рынкавай плошчы, узведзеным замест згарэлай старажытнай драўлянай царквы. Побач, каля рынкавай плошчы, месцілася кнігарня – гэта, бадай, было адзінае месца, якое заслугоўвала майго абавязковага паломніцтва падчас прыезду ў райцэнтр.
У старой частцы горада побач з саборам і рынкам жыў тады адзін з самых неадназначных і недаацэненых на сёння як след беларускіх пісьменнікаў. Але пра гэта я ў той час яшчэ не ведаў.
Пазней, ужо ў другой палове 90-х, мой бацька Уладзімір Лайкоў, настаўнік і дырэктар адзінай мясцовай беларускамоўнай школы, аднойчы прынёс з паштовай скрынкі літаратурны часопіс «Крыніца», які выпісваў разам са стосам іншых беларускіх газет і часопісаў, выдаткоўваючы на гэта ладную частку свайго настаўніцкага заробку. Разгарнуўшы свежы нумар, я прачытаў:
«Спі. І не слухай. Я кажу гэта для сябе»
Гэта быў эпіграф, цытата з верша румынскай паэткі Аўры Крысці да рамана з незвычайнай назвай: «Любіць ноч – права пацукоў». Імя аўтара – Юры Станкевіч.
Бацька распавёў мне, што гэты пісьменнік жыве ў Барысаве і што яны з ім сябруюць. Калі надаралася прыехаць у Барысаў па дырэктарскіх справах, у Старым горадзе яны часта сустракаліся, гадзінамі гутарылі пра жыццё і літаратуру. Станкевіч любіў шпацыраваць па рынку, назіраючы за каламутным людскім вірам, у якім габрэі, цыганы, каўказцы гандлявалі, куплялі, спрачаліся, высвятлялі стасункі. На той час пісьменнік працаваў карэспандэнтам раённай газеты і таму яны з бацькам яшчэ часта перасякаліся на розных раённых і гарадскіх імпрэзах. Па словах бацькі, Станкевіч – чалавек вельмі шчыры, але і няпросты, за гэта яго недалюблівае і пабойваецца раённае начальства. І што пасля пачатку літаратурнай кар’еры ён перабраўся ў Менск, працуе ў сталічным літаратурным часопісе. А ў маладосці ўвогуле займаўся цяжкімі відамі спорту – адсюль яго магутная пастава і грозны выгляд.
Я, звычайны вясковы юнак, у гэты час напісаў ужо свае першыя вершы і марыў пра публікацыі ў літаратурных выданнях. Усё, звязанае з літаратурай, уяўлялася мне бязмежна цікавым. Пакорпаўшыся ў хатняй бібліятэцы, адшукаў на паліцах дзве кнігі аўтара: «Луп» і «Анёлы на бальшаку». Пакуль бацька чытаў часопіс з новым раманам, я праглынуў гэтыя дзве кніжкі. Так, яны былі цікавыя і адметныя, аднак на фоне тагачаснай маладой беларускай прозы, якая ўжо ззяла імёнамі Андрэя Федарэнкі, Пятро Васючэнкі, Алеся Наварыча, Анатоля Казлова і іншых празаікаў, гэтыя два зборнікі прозы мяне не асабліва ўразілі.
Але неўзабаве я прачытаў раман – нязвыклы як па форме (складаўся з шасці даўжэзных сказаў-раздзелаў: «Уварванне», «Злачынства», «Напад», «Зняволенне», «Уцёкі», «Паглум», «Зыход»), так і па ўнутраным змесціве. Гэты быў твор, які літаральна «выбухнуў» у тагачаснай культурнай прасторы Беларусі і адразу зрабіўся сімвалам эпохі. Я яшчэ тады не быў знаёмы з густой шчыльнай прозай калумбійца Маркеса, не чытаў маналітных, без падзелу на часткі і без разбіўкі на дыялогі, тэкстаў партугальца Сарамагу, і таму твор Станкевіча літаральна агаломшыў, збіў з ног і цалкам зыначыў маё ўспрыманне айчыннай літаратуры.
З аўтарам асабіста я пазнаёміўся пазней, дзякуючы Леаніду Галубовічу, з якім у сярэдзіне нулявых мне пашчасціла працаваць у адным пакоі ў рэдакцыі «ЛіМа». Станкевіч быў сябрам і даўнім калегам Галубовіча па някляеўскай «Крыніцы». Пісьменнік на той час ужо вярнуўся на сталае жыхарства ў Барысаў, каб даглядаць сваю састарэлую маці. Падчас рэдкіх вандровак у сталіцу ён заходзіў да нас у рэдакцыю, сядаў за стол насупраць і пачынаў даваць з’едлівыя і трапныя характарыстыкі сучаснікам і калегам. Быў вельмі рэзкі і катэгарычны ў выказваннях. Мне гэта тады не вельмі падабалася, таму да блізкай камунікацыі з ім не імкнуўся. Помню толькі, што аднойчы насмеліўся запытацца: «Цікава, а пра які горад вы напісалі ў рамане “Любіць ноч – права пацукоў?”». Станкевіч пільна ўгледзеўся мне ў вочы і задаў сустрэчнае пытанне: «А сам ты як думаеш?».
Ганарары ў літаратурных часопісах і газетах тады не дасылаліся аўтарам па пошце, а ў вызначаны дзень штомесяц выдаваліся гатоўкай наўпрост у рэдакцыі. У такі дзень пісьменнікі зранку гуртаваліся ў файе рэдакцыі на Захарава, чакаючы сваёй чаргі. Пасля, атрымаўшы свае сціплыя капейкі, шумнымі кампаніямі выпраўляліся ў кавярню «Бярозка» абмываць сустрэчы. Станкевіч не любіў гэтага гармідару і таму час ад часу прасіў мяне атрымаць за яго ганарары і прывезці грошы ў Барысаў (я штодня ездзіў адтуль на працу на электрычцы). Пісьменнік сустракаў мяне на барысаўскім вакзале і дарыў на знак падзякі пляшку самаробнага віна з уласных яблыкаў.
Пасля ў мяне быў вялікі перапынак у рэдакцыйнай працы – каля дзесяці гадоў. У 2018 годзе я працаваў на аўтазапраўцы і раптам нечакана мне зноў паступіла прапанова з «ЛіМа» – рэдагаваць прозу. Я пагадзіўся на паўстаўкі – паміж зменамі на запраўцы. Адразу паўстала пытанне – што друкаваць? Рэдакцыйны партфель перапаўняла суцэльная графаманія, няма чаго было запланаваць нават на бліжэйшыя нумары. Пачаў абзвоньваць знаёмых пісьменнікаў. Калі набіраў нумар Юры Станкевіча, то былі сумневы – ведаючы катэгарычнасць творцы, не быў упэўнены, што той дасць твор у афіцыйнае выданне. На маё радаснае здзіўленне, Станкевіч пагадзіўся: «Ёсць у мяне адно старое апавяданне, але яно ў рукапісным варыянце. Сам не здолею яго перадрукаваць, але калі знойдзеш машыністку, то я ёй заплачу». Я запэўніў спадара Юрыя, што гэта ўвогуле не праблема, што я сам лёгка набяру тэкст на кап’ютары. Станкевіч запрасіў мяне да сябе.
Адпрацаваўшы начную змену ў Менску на запраўцы, адразу з барысаўскага чыгуначнага вакзала я накіраваўся ў Стары горад. Стаяла глыбокая восень, церусіла дробная імжака, дзьмуў халодны лістападаўскі вецер. Станкевіч сустрэў мяне каля веснічак сваёй хаты, прывітаў:
«Заходзь, калі ласка. Бачыш, мая сядзіба – адна з нямногіх прыватных забудоў, што засталіся тут. Вунь з усіх бакоў падбіраюцца шматпавярховікі. Да мяне таксама неаднойчы з гарадскога кіраўніцтва прыходзілі з прапановамі прадаць хату пад знос. Колькі разоў адмаўляў ім, часам рабіў гэта даволі рэзка. Апошні раз, пару месяцаў таму, так данялі, што выйшаў вось сюды, да веснічак, з сякерай у руцэ. Не ведаю, ці мяне спужаліся, ці сякеры – але больш не прыходзяць».
У хаце пісьменніка – парадак, творчая атмасфера. Стол, камп’ютар, сцены занятыя кніжнымі паліцамі. Усюды, куды вокам ні кінь – таксама кнігі. Станкевіч запрасіў мяне на кухню. Там гарэла грубка, на пліце ўскіпаў чайнік. Пісьменнік запарыў гарбату. Спытаў, ці не жадаю чаго памацней. Калі я ветліва адмовіўся, сказаў, што і сам надта не любіць гэтую справу і тых, хто злоўжывае алкаголем, не паважае, асабліва ў творчым асяродку.
Мы з ім гутарылі на розныя тэмы гадзіны дзве. Станкевіч выявіўся вельмі цікавым, дасведчаным і тактоўным суразмоўцам. Цяпер разумею, што ён меў права на вострыя выказванні, бо вычуваў рэчаіснасць як ніхто, ведаў як аблупленых, калег-пісьменнікаў і мясцовых шышак – хто з іх з сябе што ўяўляе. У размове ён з усмешкай згадаў, як раней любіў «троліць» мясцовых камсамольскіх старшынь, а пазней – розных райвыканкамаўцаў і ідэолагаў расповедамі, што ягоны бацька нібыта служыў у паліцыі (сапраўднае прозвішча пісьменніка – Харытановіч, таму ягонае сваяцтва з барысаўскім бургамістрам Станіславам Станкевічам не магло быць праўдай). Пра мясцовых фанабэрлівых начальнікаў нават стварыў і выдаў «Сатырыкон» – цыкл фельетонаў, у якіх шмат каго можна было пазнаць. Дарэчы, адзін з такіх аповедаў, заключную частку «Сатырыкона», Станкевіч даў пачытаць мне, але адразу выказаў сумненне, што яго тут, у Беларусі, апублікуюць: «Пашлю рукапіс на Беласточчыну, сябрам-пісьменнікам. Абяцаюць там надрукаваць».
Напрыканцы сустрэчы Станкевіч даў для «ЛіМа» рукапіснае апавяданне пад назвай «Інферна», прысвечанае ўлюбёнай тэме – праявам палтэргейста. Вярнуўшыся дахаты, я ў той жа вечар уласнаручна набраў на камп’ютары аповед і ўжо ў наступным нумары тыднёвіка гэты твор пабачыў свет. Спадар Юры вельмі дзякаваў за публікацыю, абяцаў неўзабаве даць новыя апавяданні, нават дамовіліся з ім наконт інтэрв’ю, але ўсяму гэтаму не наканавана было здзейсніцца. Цяпер шкадую, што не зрабіў нататкі адразу пасля той сустрэчы.
Маштаб і значнасць творцаў суайчыннікі почасту ўсведамляюць толькі пасля іх фізічнага сыходу. Нельга сцвярджаць, што Станкевіч быў непрызнаным пры жыцці аўтарам. Так, ён падабаўся не ўсім, шмат каго раздражняў і злаваў. А некаторых зацятых крытыкаў проста калаціла ад ягоных абсалютна непаліткарэктных, кажучы сённяшняй мовай, твораў. Станкевіч заслугоўвае ўсебаковай павагі і пашаны ўжо за адно толькі тое, што менавіта ён першым за доўгі час стварыў у айчыннай літаратуры сучаснага героя, Данілу Прусака — гэткага беларускага самурая, які на фоне ўсеагульнага маўчання і рахманага падпарадкавання захопнікам-чужынцам бароніць сваё, бескампрамісна знішчаючы агрэсіўных прыхадняў. І гэта быў менавіта наш беларускі Даніла, зусім адрозны ад расейскага кіношнага цёзкі – балабанаўскага ксенафоба Багрова.
Некалі амерыканец Фолкнер у «Шуме і ярасці» распавёў пра заняпад адной асобна ўзятай артыстакратычнай сям’і. Станкевіч жа перасцерагаў у сваім галоўным творы ад выраджэння цэлую нацыю, прычым канкрэтна называў крыніцу небяспекі – што яна насоўваецца з Усходу. Ідэйна і тэматычна гэты раман Станкевіча набліжаны да антыўтопіі, ён апісвае наступствы ўварвання чужынцаў у асобна ўзятую мясцовасць, у выніку чаго атрымліваецца своеасаблівы лакальны апакаліпсіс. У Станкевіча, як і ў Фолкнера, мы маем магчымасць пабачыць наваколле скрозь прызму ўспрыняцця разумова непаўнавартаснага хлопчыка-падлетка. З вуснаў Даўнёнка гучыць найдакладнейшая характарыстыка навакольнага соцыума: «мы грэбаныя псіхі».
На жаль, усе перасцярогі пісьменніка не займелі належнага эфекту: змрочная рэальнасць створанага чвэрць стагоддзя таму рамана нікуды не знікла – дастаткова і цяпер завітаць у які-небудзь умоўны Залінейны раён на перыферыі, каб увачавідкі сустрэць там і Даўнёнка з ягоным «ПіляПіляПіля…», і акупаваныя прыхаднямі дамы, і галечу ды адчай у вачах знявераных людзей.
Творчасць Станкевіча немагчыма «любіць» у агульнапрынятым літаратурным сэнсе. Ягоныя тэксты не задаволяць кніжнага эстэта ва ўтульным фатэлі перад камінам з філіжанкай кавы. Ён нязручны, няроўны, нефарматны. Для канфармістаў ён залішне радыкальны, для нонканфармістаў — залішне непаліткарэктны. Свой сярод чужых і чужы сярод сваіх. Наш айчынны Оруэл, які ў сваёй антыўтопіі «П’яўка» задоўга да Віктара Марціновіча, Іллі Сіна і Альгерда Бахарэвіча паказаў нам магчымую будучыню, жахлівыя перспектывы рацыянальнага і высокатэхналагічнага, але бездухоўнага грамадства.
Тры гады таму гэткімі ж кастрычніцкімі днямі выбітнага творцы не стала. Ён сышоў у тое загадкавае вымярэнне, адкуль яшчэ ніхто ніколі не вяртаўся і адкуль ніхто не падаваў аніякага знаку. Сышоў, як сапраўдны самурай: хворы на кавід, адправіў жонку ў шпіталь, а сам адмовіўся туды ехаць. І ў гэтым кроку таксама праявілася ягонае нежаданне падпарадкоўвацца знешнім абставінам – крэда, якога пісьменнік прытрымліваўся ўсё жыццё. З таго часу я перачытваю раман «Любіць ноч — права пацукоў» штогод. Каб не засынаць.
Янка Лайкоў, для bellit.info
